Ливияла Граждандар һуғышы (2011)

Ливияла Граждандар һуғышы
Төп конфликт: Ғәрәп яҙы
1 марттан Каддафиҙың дошмандары контролдә тотҡан территориялар. (Шаҡмаҡ менән: БМО интервенцияһы алдынан юғалған биләмәләр)      Март һәм август араһында һуғыштар барған территориялар.      Августа илдең көнбайышында һөжүм иткән баш күтәреүселәр яулаған территориялар.      1 октябргә баш күтәреүселәр баҫып алған территориялар.      Каддафи көстәренең һуңғы бастиондары. Төп кампаниялары. битвы.
Дата	2011 йылдың 15 феврале — 23 октябре
Урыны	Ливия
Нәтижә	Ливия республикаһының Күсмә милли советы (ПНС) һәм уларҙың союздаштарының еңеүе Муаммар Каддафиҙы ҡолатыу һәм үлтереү Ливия республикаһының Күсмә милли советы (ПНС) көстәре Ливия республикаһы территорияһын контролгә алыу Төньяҡ Атлантик килешеүе илдәренең (НАТО) Ливияға хәрби интервенцияһына БМО-ның рөхсәт биреүе 105 илдең, БМО-ның, Европа союзының, Ғәрәп дәүләттәре лигаһының һәм Африка союзының Күсмә милли советын (ПНС) Ливияның берҙән-бер легитим хөкүмәте тип дипломатик таныуы Муаммар Каддафиҙы ҡолатҡандан һуң, Ливияла төрлө фракциялар һәм төркөмдәр араһында ҡораллы бәрелештәр Ливияның де-факто бер нисә үҙ аллы дәүләт ойоштормаларына тарҡалыуы Ливияла салафизм йоғотоһоноң үҫеүе
Ҡаршы тороусылар
Переходный национальный совет • Ливияның Милли-азатлыҡ армияһы (НОА) • Ливия ислам хәрби төркөмө • Ливияла сит ил ялсылары • Аль-Каида • Ливия Хәрби ярҙам: Катар Тунис Интервенция НАТО и их союзников в Ливию согласно резолюции СБ ООН 1973: • Швеция • • Иордания • Сәғүд Ғәрәбстаны • Интервенттар исемлеге Ливия Ғәрәп Жәмәһирийәһе • Ливия Ғәрәп Жәмәһирийәһенең Ҡораллы Көстәре • Хәрбиләштерелгән формированиелар • Ливияла сит ил ялсылары • Ливия Хәрби ярҙам: ЗимбабвеҠалып:Проверить авторитетность Дарфур төбәге баш күтәреүселәрере Беларусь • Белоруссия хәрби белгестәре • Снайперҙар • Баш разведка идаралығы (Белоруссия)
Ливияла Граждандар һуғышы (2011) Викимилектә

Ливияла 2011 йылғы Граждандар һуғышы шулай уҡ Ливияла Беренсе Граждандар һуғышы (ғәр. الحرب الأهلية الليبية‎) булараҡ билдәле — 2011 йылда Ливия биләмәһендә Ливия Жәмәһириәһе хөкүмәте һәм уның 1969 йылдан алып дәүләт менән идара иткән алыштырғыһыҙ лидеры Муаммар Каддафи етәкселегендә революционерҙарҙың ҡораллы отрядтары араһында барған Граждандар һуғышы. Низағ 2011 йылдың февралендә күрше Тунис һәм Мысыр революцияларынан һуң сыуалыштарҙан башлана һәм тиҙ арала граждандар һуғышы формаһын ҡабул итә. Каддафиҙың дошмандары, башлыса илдең көньяғында бер нисә ҡаланы биләп, Жәмәһириә амахирия, шул иҫәптән төрлө илдәрҙәннигеҙҙә, ҡара Африка и - Чада, Гвинея, Нигерия, Кот-д/Ивуаранып эшләүселәр.

Ливия Милли күсмә советы (ПНС), хупланы АҠШ, ЛАГИ, ЕС, башҡа ойошмалар һәм дәүләт-ара. Февраль сыуалыштар башланыу менән Конфликт 2011 йыл, революция тоҡанып һуң, күршеңә барыу Тунис һәм Мысыр тиҙ формаһы һәм граждандар һуғышында ҡатнашыусы. Каддафиҙың дошмандары, башлыса илдең көнсығышында бер нисә ҡаланы яулап, шул иҫәптән төрлө илдәрҙән ялланған (ҡара Африканан - Чад, Гвинея, Нигерия, Кот-д’Ивуар һ.б.) һуғышмандар менән Жәмәһириә армияһына ҡаршы ҡаты һуғыш алып бара. Һуғышҡа тиклем 2009 йылдың 8 авгусында Эз-Звияла протесттар була, һуңыраҡ, 8 августа, ә һуңғараҡ Бенгазиҙағы протестар, 2011 йылдың 15 февралендә башланып, хоҡуҡ һаҡлау органдары тарафынан аяуһыҙ баҫтырылған бәрелештәргә килтерә. Каддафиға ҡаршы торған көстәр 5 мартта Милли күсмә советтың ваҡытлыса етәксе органын булдырып, уны илдең берҙән-бер легитимлы хөкүмәте тип иғлан иткәнлектән, бар ил буйлап таралған ихтилалға әүерелә.

Халыҡ-ара берләшмә, күпселек осраҡта, Каддафиҙың һәм уға тоғро ғәскәрҙәре ғәмәлдәрен хөкөм иткән. 26 февралдә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советы Каддафиҙың һәм уның яҡындарының активтарын бикләгән, уларҙың сәфәрҙәрен сикләгән һәм был мәсьәләне тикшереү өсөн Халыҡ-ара енәйәт судына тапшырыуға нигеҙ булып торған Резолюция 1970-те ҡабул иткән. Халыҡ-ара енәйәт суды үҙ сиратында, Каддафиҙың ғәмәлдәре кешелеклелеккә ҡаршы енәйәт тип баһаланыуы мөмкин, тип белдерҙе. Һуңыраҡ, 2011 йылдың 18 мартына ҡарай төндә Именлек Советы, «сит ил баҫып алыу көстәренең Ливия территорияһының теләһә ниндәй өлөшөндә булыу мөмкинлегенән» тыш, Ливия өҫтөндә осошһоҙ зона урынлаштырған һәм тыныс халыҡты яҡлау өсөн теләһә ниндәй саралар ҡулланырға рөхсәт биргән Резолюция 1973-тө (2011) ҡабул итте. Бынан һуң Жәмәһириә хөкүмәте контролдә тотҡан төрлө объекттар һауанан утҡа тотолдо. Шунан Каддафи хөкүмәте утты туҡтатырға теләүе хаҡында иғлан итә, ләкин хәрби хәрәкәттәр һәм бомбардировка дауам итә. Бөтә конфликт дауамында революционерҙар, бәйән ителгән план Каддафиҙың китеүен үҙ эсенә алмағанлыҡтан, хөкүмәттең утты туҡтатыу буйынса һәм Африка союзының хәрби хәрәкәттәрҙе туҡтатыу тураһындағы тәҡдимдәрен кире ҡаға.

Августа революционерҙар көстәре НАТО ғәскәрҙәренең киң масштаблы хәрби ҡыҫылыуы Ливия хөкүмәте ҡулындағы яр буйына һөжүм башлай, ул граждандар һуғышы барышын революционерҙар файҙаһына бора, шуның һөҙөмтәһендә революционерҙар, ахырҙа баш ҡала Триполиҙы яулап, бер ай элек юғалтҡан биләмәне кире ҡайтара , һөҙөмтәлә Каддафи әсирлектән ҡасыуға өлгәшә, ә лоялистар аръергард кампанияла ҡатнаша. 2011 йылдың 16 сентябрендә БМО Күсмә милли советын Ливияның Жәмәһириә хөкүмәтен алмаштырған берҙән-бер легитимлы хөкүмәте тип таныған. Муаммар Каддафи 2011 йылдың 20 октябренә тиклем әсирлектән ҡаса, 23 октябрҙә Каддафи көстәренең һуңғы бастионы - Сирт ҡолай. Муаммар Каддафи үҙе ҡасып китергә маташҡанда әсирлеккә алына һәм Сирт янында, алдан тикшереүһеҙ, судһыҙ үлтерелә. Шунан һуң Күсмә милли совет «Ливияны азат итеү» һәм «һуғыштың рәсми рәүештә тамамланыуы» тураһында 2011 йылдың 23 октябрендә иғлан итә.

Әммә Ливияла декларацияланған граждандар һуғышы тамамланғандан һуң, хәрби хәрәкәттәр ғәмәлдә Жәмәһирә көстәренең ҡалдыҡтары менән дауам иткән. Урындағы ополчениелар һәм ҡәбиләләр араһында төрлө фекер айырымлыҡтары, шул иҫәптән 2012 йылдың 23 ғинуарында Каддафиҙың элекке Бени-Вәлид нығытмаһындағы хәрби хәрәкәттәр барған, был властың альтернатив органын булдырыуға килтерә. Граждандар һуғышында ҡатнашҡан ополченсыларҙың роле бермә-бер етдиерәк проблема була. Бәғзеләре ҡоралланыуҙан баш тарта, һәм ПНС менән хеҙмәттәшлек көсөргәнешле була, был ополченсыларға ҡаршы күрһәтеүгә, һәм яңы хөкүмәттең ошондай төркөмдәрҙе таратыу йәки уларҙы Ливияның яңы ҡораллы көстәре менән берләштереү буйынса эш итеүенә килтерә. Был хәл ителмәгән проблемалар һөҙөмтәлә Ливияла икенсе граждандар һуғышына килтерҙе.

Сәбәптәре һәм тәүшарттары

Дәүләт идаралығы

Муаммар Каддафи «Ирекле офицерҙар юнионсы-социалиста» йәшерен ойошмаһы, 1969 йылда Ливияның короле Мөхәммәт Иҙрис I әс-Санусиҙы ҡолатҡан ғәрәп һул офицерҙары төркөмө башлығы була, һуңынан Каддафи үҙе яңы дәүләт башлығы булып китә. Түңкәрелештән һуң 1951 йылғы Конституция бөтөрөлә, илдә сәйәси партиялар тыйыла, панғәрәбизм сәйәсәте иғлан ителә. 1971-1977 йылдарҙа илдә Ғәрәп социалистик союзы берҙән-бер легаль сәйәси партия була, һуңынан ул да эшләүҙән туҡтай һәм ғәмәлдәге составы «революцион секторға» күсә. 1975 йылда Каддафи «Йәшел китап» булараҡ билдәле үҙенең фәлсәфәүи хеҙмәтен баҫтырып сығара. 1977 йылда рәсми рәүештә дәүләт башлығы вәкәләттәрен һалыуы тураһында иғлан итә һәм һуңынан 2011 йылға тиклем уның ни бары «революция лидеры» булыуын раҫлай, ә Ливия хөкүмәте әлегә тиклем уның ниндәй ҙә булһа власҡа эйә булыуын инҡар итә. Шул уҡ ваҡытта Жәмәһириә ҡораллы көстәренең Юғары баш командующийы Каддафиҙың власы бер нисек тә сикләнмәгән. Бер ниндәй рәсми вазифалар биләмәйенсә, Жәмәһириә лидеры бөтә дәүләт структуралары өҫтөнән ҡуйылған, уның рөхсәтенән тыш бер мөһим ҡарар ҙа ҡабул ителмәгән.

Каддафи ҡарамағында Ливия Жәмәһириәһе де-юре тура демократиялы үҙәкләштерелмәгән дәүләт була , ул Йәшел китап философияһына ярашлы идара ителә, өҫтәүенә Каддафи рәсми рәүештә вазифаһын һаҡлап ҡала. Ливия менән халыҡ комитеттары системаһы идара иткән, улар ил төбәктәре өсөн урындағы власть органдары бурыстарын башҡарған. Ливияның Дөйөм халыҡ конгресы закондар сығарыу органы сифатында ситтән һайлана һәм Генераль секретарь етәкселегендә Дөйөм халыҡ комитеты башҡарма власть сифатында башҡарылды. Дөйөм халыҡ конгресына һайлауҙар «революция комитеттары» контроле аҫтында була; бынан тыш, ХКС-тың закондар сығарыу инициативаһы хоҡуғы булманы һәм түбәнге халыҡ конгресы менән тәҡдим ителгән тәҡдимдәрҙе ошо уҡ революция комитеттары контроле аҫтында тикшереү бурысы йөкмәтелде. Бынан тыш, Революция лидеры Дөйөм милли конгресы ҡарарҙарына вето һалырға хоҡуҡлы булған. Дөйөм халыҡ конгресы тик «Революция етәкселеге» тәҡдиме буйынса ғына Юғары Халыҡ Комитеты формалаштыра алған. Freedom House мәғлүмәттәре буйынса, Каддафиҙың дәүләт тормошоноң бөтә аспекттарына ла ғәмәлдәге власын тәьмин итеү өсөн, был структуралар менән даими манипуляция яһағандар.

Үрҙә әйтеп үтелгәнсә, Муаммар Каддафи ҡарамағында революцион комитеттар - башҡаса фекерләүҙе контролдә тотоу өсөн граждандар яҡлылар органдары булған. , һәм уларҙа Ливия халҡының 10-20 % информатор булып эшләгән, өҫтәүенә хөкүмәттә, заводтарҙа һәм мәғариф секторында күҙәтеү алып барылған.. Халыҡ конгрестарынан айырмалы рәүештә, «революцион сектор» һайланмаған, ә юғарынан тәғәйенләнгән кешеләрҙән ғибәрәт ине. Илдәге реаль власть, формаль эшләүсе халыҡ конгрестары һәм халыҡ комитеттары эшмәкәрлеген контролдә тотоуҙы маҡсат итеп ҡуйған һәм туранан-тура Каддафиға буйһонған «революцион комитеттар» ҡулында булған. 1979 йылда революцион комитеттар ахыр килеп аяуһыҙ репрессиялар үткәргән дәүләт сәйәсәтен әүҙем яҡлаусыларға әүерелә. 1980-се йылдар башында революцион комитеттар ҙур власҡа эйә була һәм Жәмәһириәлә көсөргәнешлек сығанағына әйләнеп бара, хатта Каддафи ҙа ҡайһы берҙә уларҙың һөҙөмтәлелеген тәнҡитләй. Урындарҙағы революция комитеттары, үҙ сиратында, революция лидеры Муаммар Каддафи етәкселегендәге «Революция етәкселеге» идаралығы Үҙәк комитетына буйһонған.

Шулай итеп, формаль рәүештә илдә власть халыҡтыҡы булһа ла һәм дәүләт башлығы булмаһа ла, реаль власть - һайланмаған ревкомдарҙыҡы, ә Муаммар Каддафи үҙе, дәүләттә уның урыны ярымрәсми рәүештә танылһа ла, ысынында иһә абсолют власҡа эйә ине. «Революция лидеры» Муаммар Каддафи бер кем тарафынан да һайланмаған һәм ул бер кемгә лә отчёт бирмәгән. Дөйөм алғанда, тап «Революцион етәкселек» дәүләттә төп ролде уйнаған.

WikiLeaks арҡаһында, АҠШ-тың дипломатик телеграммалары хәбәрҙәренең таралыуы «Каддафиҙың тактик манёврҙары оҫталығы»н күрһәтте. Үҙ ырыуы вәкилдәрен һәм туғандарын үҙәк хәрби һәм хөкүмәт вазифаларында урынлаштырып, ул үҙенең яҡлыларын да, ярышташтарын да оҫта маргиналлаштырған, шуның менән көстәр балансын, тотороҡлолоҡто һәм иҡтисади үҫеште һаҡлаған. Был уның улдарына ла ҡағылған, сөнки, ысын алмашсы һәм ярышташ барлыҡҡа килмәһен өсөн, бер нисә тапҡыр яратҡан улдарын алмаштырған.

Көнбайышта уны «тотороҡһоҙ психикалы» кеше тип атағандар, ғәрәп донъяһында ул «мәжнүн» – аҡылһыҙ тигән насар ҡушаматҡа лайыҡ булған, ләкин Каддафи киреһенсә үҙен бөйөк дәүләт эшмәкәре-философ тип иҫәпләгән. Триполитанияла тыуып үҫкән Муаммар Каддафи 40 йылдан ашыу власта торған осорҙа Көнсығыш Ливия ҡәбиләләре сәйәсәттә ҡатнашыуҙан тулыһынса ситләтелә. Рәсәй Фәндәр Академияһы Көнсығыш илдәрен өйрәнеү институтының баш ғилми хеҙмәткәре, Рәсәй дәүләт гуманитар университетының хәҙерге Көнсығыш кафедраһы мөдире, Юғары иҡтисад мәктәбе милли тикшеренеү университеты профессоры Андрей Коротаев Триполитания һәм Киренаика ҡәбиләләре араһындағы низағты илдәге граждандар һуғышына сәбәпсе тип иҫәпләй.

Көнбайыштың бер нисә киң мәғлүмәт сараһы сығанағына ярашлы, Каддафи үҙенең хөкүмәтенә ҡаршы хәрби түңкәрелеш ойошторолоуынан ҡурҡа һәм юрый Ливияның ҡораллы көстәрен сағыштырмаса көсһөҙ хәлдә тота. Ливия армияһында 50 000 самаһы хәрби хеҙмәткәр булып, Каддафи ҡәбиләһе ағзаларынан йәки уға лояль башҡа ҡәбиләләр ағзаларынан торған яҡшы йыһазландырылған һәм өйрәтелгән дүрт һайланма бригадаһы иң ҡеүәтле подразделениеларының береһе тип иҫәпләнгән. Уларҙың береһен, Хәмис бригадаһын улы Хәмис етәкләгән. Урындағы ополченсылар һәм революцион комитеттар ҙа бик яҡшы ҡоралланған булған. Даими хәрби частар насар ҡоралланған, уларға бүленгән хәрби техника иҫкергән була, бында хәрби әҙерлек тә шәптән түгел ине».

Ришүәтселек, иҡтисади һәм социаль үҫеш

1969 йылдан 1975 йылға тиклем Ливияла йәшәү кимәле, көтөлгән ғүмер оҙайлығы һәм белемлеләр һаны яйлап үҫкән. Каддафиҙың 42 йыллыҡ идараһы аҙағына Ливия халҡы йән башына 14 000 доллар күләмендә килемгә эйә булған, шулай ҙа, төрлө иҫәпләүҙәр буйынса, халыҡтың өстән бер өлөшө фәҡирлек сигендә йәшәгән. Рәсәй интернет-порталы мәғлүмәттәре буйынса, Ливияла уртаса эш хаҡы 1050 доллар тәшкил иткән. Каддафи осоронда Ливияла традицион мосолман йәмғиәте тормошона йоғонто яһарлыҡ ҡайһы бер ыңғай үҙгәрештәр индерелә: балалар никахтары тыйыла, башҡарған хеҙмәте өсөн ҡатын-ҡыҙҙарға ирҙәр менән бер тигеҙ түләү менән файҙалана, ә юғары белем алған ҡатын-ҡыҙҙарҙың өлөшө 1966 йылда 8 %-тан алып 1996 йылда 43 %-ҡа тиклем артҡан, был күрһәткес ир-егеттәр кимәленә тап килә. Шулай ҙа Ливия ҡануниәте нигеҙендә «ислам шәриғәтенең төп принциптарына таянып» төҙөлгән, илдә алкоголле эсемлектәр һәм ҡомарлы уйындар тыйылған, күп ҡатынлылыҡ рөхсәт ителгән, Каддафи идаралығы ваҡытында йәмәғәт язаһын һәм енәйәт язаларын әүҙем ҡуллана башлағандарә йыл иҫәбе Мөхәммәт пәйғәмбәр үлгән йылдан алып иҫәпләнгән, бөтә сиркәүҙәр һәм христиан клубтары ябылған. Өйһөҙҙәр һаны күп булмаған, белем кимәле 88 %, грамотаһыҙҙар — 12 %, ә көтөлгән ғүмер оҙайлығы 74 йәш тәшкил иткән. Ливияның иҡтисады нигеҙҙә илдең энергетика секторы тирәләй структурланған, ул экспорт керемдәренең 95 %-ын, эске тулайым продукттың 80 %-н һәм дәүләт табыштарының 99 %-ын етештергән (генерировал). Дәүләт килеменең күпселек өлөшө 1970 йылдарҙа ҡапыл күтәрелгән нефть сығарыуҙан килгән. 1980-се йылдарҙа был аҡсаның ҙур өлөшө ҡорал һатып алыуға, шулай уҡ бөтә донъя буйлап төрлө террористик төркөмдәрҙе финанслауға тотонола. 1980 йылдың ғинуарында шәхси сауҙаны бөтөрөү һәм уның урынына йәмәғәт һәм кооператив магазиндар системаһын булдырыу тураһында иғлан ителә.

1980 йылдарҙа нефть хаҡтарының кәмеүе Жәмәһириә именлеген ныҡ ҡаҡшата. Йөҙәрләгән төҙөлөш туҡтатылған, Каддафи үҙ көстәренә таяныу сәйәсәтен иғлан иткән, ләкин 1987 йылда «Жәмәһириәлә үҙгәртеп ҡороу» тураһында иғлан итергә мәжбүр булған. Шәхси секторҙың хоҡуҡтары дәүләт секторы менән тиңләштерелә, дәүләт импорт-экспорт компаниялары бөтөрөлә, киң амнистия иғлан ителә. Хужалыҡ эшмәкәрлегенең бөтә төрҙәрен ҡаты контролдә тотҡандан һуң шәхси инициатива хуплана башланы, хеҙмәтләндереү өлкәһендә генә түгел, эшкәртеү сәнәғәтендә лә шәхси магазиндар һәм шәхси бизнес асырға рөхсәт ителә. Әммә иҡтисадты бер аҙ либералләштереү, бәләкәй һәм урта бизнесты тергеҙеүгә курс дәүләт контроле аҫтында тормошҡа ашырыла. 1990 йылдың мартында иҡтисадта реформалар үткәреү менән бер рәттән Дөйөм халыҡ конгресы «Революцион законлылыҡ хартияһы»н ҡабул итә, уға ярашлы Ливия революцияһы лидеры полковник Муаммар Каддафиҙың һәр директиваһы мотлаҡ үтәлергә тейешле була.

Ливияның эске тулайым продукты 2007 йылға тиклем яйлап 228,2 миллиард долларға етә, шунан һуң ул төшә башлай, һәм 2010 йылда 194,3 миллиард доллар тәшкил итә, Кеше потенциалын үҫтереү индексы (ИРЧП) Тунис һәм Мысырҙағына ҡарағанда яҡшыраҡ булған, Әммә 2010 йылда Ливияла коррупцияның юғары кимәле күҙәтелә, мәҫәлән, ГФР-ҙағы Transparency International ойошмаһы төҙөгән ришүәтселекте үҙләштереү индексы Ливия 2,2 балл йыя (ни тиклем һан юғарыраҡ — коррупция кимәле шул тиклем аҙыраҡ), 178 илдән 146-сы урынды биләй, был Мысырҙағыға (98-се урын) һәм Тунистағыға (59-сы) ҡарағанда насарыраҡ. Бер мәҡәләлә әйтелгәнсә, бындай хәл яҡшы белем, демократияға юғары талап менән дәүләттең сәйәси системаһына юғары талап араһында ҙурыраҡ ҡапма-ҡаршылыҡ тыуҙырған. Рәсәй Фәндәр академияһы Көнсығыш илдәрен өйрәнеү институтының ғилми хеҙмәткәре Алексей Подцероб, илдә йәшәү кимәле ярайһы уҡ юғары булғанлыҡтан, хөкүмәткә ҡаршы сығыштар социаль-иҡтисади сәбәптәр арҡаһында булмаған, тип иҫәпләй.

Ливияла эшһеҙлек проблемаһы торған: 2005 йылда эшһеҙлек 13 % тәшкил иткән, 2009 йылда был күрһәткес 20,7 %-ҡа тиклем артҡан. Ғаиләләрҙең 16 %-тан ашыуында тотороҡло килем алған ағзалар булмаған, ә ғаиләләрҙең 43,3 %-ында тотороҡло килемле бер генә ағзаһы булған. 2011 йылда Ливия халҡының 40 %-ы тиерлек ярлылыҡ сигендә йәшәһәләр ҙә, баҙарҙа даими рәүештә эшсе көстәрҙең етмәүе һиҙелә, сөнки унда миллиондан ашыу хеҙмәтсән-иммигрант була. Был хеҙмәтсән мигранттар хәрби хәрәкәттәр башланғас, Ливиянан киткән ҡасаҡтарҙың төп өлөшөн тәшкил иткән. Ливияла бушлай белем алыуға, бушлай һаулыҡ һаҡлауға һәм торлаҡ алыуҙа билдәле бер ярҙамға юлды тәьмин итеүсе социаль тәьминәт системалары булған, ә кеше ҡулы тыуҙырған бөйөк йылға илдең күпселек биләмәләрен бушлай сөсө һыу менән тәьмин итеү маҡсатында төҙөлгән, ул Ливия халҡының яртыһын көнкүреш һәм ауыл хужалығы ихтыяждары өсөн һыу менән тәьмин иткән.

Иң насар иҡтисади шарттарҙың береһе дәүләттең көнсығыш өлөшөндә, ҡасандыр Каддафи нефть сығарған боронғо донъяның игенгә бай урыны булған. Торлаҡ шарттарын бер ни тиклем яҡшыртыуҙы һәм кеше ҡулы булдырған бөйөк йылғаны иҫәпкә алмағанда, күп йылдар дауамында был төбәктә инфраструктура бик аҙ үҫешкән. Мәҫәлән, Бенгазиҙағы берҙән-бер канализация станцияһы 40 йылдан ашыу эшләгән, һәм һөҙөмтәлә таҙартылмаған ағынты һыуҙар экологик проблемаларға килтергән.

Бер нисә сит ил хөкүмәте һәм аналитиктары белдереүенсә, Ливия бизнесының ҙур өлөшөн Каддафи, уның ғаиләһе һәм хөкүмәте контролдә тотҡан. Америкалағы илселек миссияһы хеҙмәткәрҙәренең дипломатик документацияһында әйтелгәнсә, Ливия иҡтисады «хөкүмәт - йәки Каддафи ғаиләһе, йәки уның яҡын сәйәси союздаштары - һатып алырға, һатырға йәки биләргә кәрәк булған бөтә нәмәлә туранан-тура өлөшкә эйә булған клептократия» булған. Америка Ҡушма Штаттарының рәсми кешеләре әйтеүенсә, Каддафи 42 йыллыҡ етәкселек итеү дәүерендә бик ҙур шәхси байлыҡ туплаған. The New York Times, ҡиммәтле йорттар, Голливуд фильмдарына инвестициялар һәм Американың поп-йондоҙҙары менән шәхси кисәләр ойоштороусы Каддафиҙың туғандары мул тормошта йәшәгән.

2008 йылда Каддафи, дәүләт органдарына түгел, илдең алты миллион халҡына нефтте һатыуҙан алынған табышты бүлеү ярҙамында ришүәтселек коррупция менән көрәшергә ниәтләүен белдереп, амбициялы һәм популистик реформаны тормошҡа ашырырға маташты, сөнки «аҡса дәүләт органы ҡарамағында булғанда, урлашыу һәм коррупцияға урын бар» тип белдерҙе.

Каддафи, «ливийҙарҙы бюрократиянан азат итеү» һәм «дәүләт бюджетын коррупциянан һаҡлау» маҡсатында министрҙар кабинеты системаһының күпселек өлөшөн бөтөрөргә тәҡдим итеп, хөкүмәт бюрократияһын радикаль реформаларға саҡырҙы. Көнбайыш дипломаттары фекеренсә, был аҙым, күрәһең, реформаларҙы тиҙләтеү маҡсатында хөкүмәткә баҫым яһауға йүнәлтелгән булған. 2008 йылдың мартында Каддафи илдең ғәмәлдәге административ структураһын таратыу һәм нефттән алынған килемде туранан-тура халыҡҡа бүлеү буйынса пландар тәҡдим итте. Планда оборона, эске именлек һәм сит ил эштәре министрлыҡтарынан тыш, бөтә министрлыҡтарҙың, шулай уҡ стратегик проекттарҙы тормошҡа ашырыусы департаменттарҙың эшмәкәрлеген туҡтатыу ҡаралғайны. Ул министрлыҡтарҙың илдең нефть килеме менән идара итә алмауын һәм «ошо йылдарҙа уның хыялы менән власты һәм байлыҡты туранан-тура халыҡҡа тапшырыу булыуын» белдерҙе. Ул министрлыҡтарҙың илдең нефть килеме менән идара итә алмауын һәм «ошо йылдарҙа уның хыялы менән власты һәм байлыҡты туранан-тура халыҡҡа тапшырыу булыуын» белдерҙе.

Каддафи планы буйынса милли тауыш биреү 2009 йылда, Ливияның халыҡ комитеттары, дөйөм алғанда, илдең юғары власть органдары, уны кисектереү өсөн тауыш биргәндән һуң, үткәрелде. Дөйөм халыҡ конгресы 468 халыҡ комитетынан 64-е генә планды кисекмәҫтән тормошҡа ашырыуҙы һайлауын иғлан итте, ә 251 кеше уны тормошҡа ашырыуҙы хупланы, «әммә уны бойомға ашырыу мөмкинлеге булғанға тиклем кисектереүҙе һораны».

Хөкүмәттең ҡайһы бер юғары дәрәжәле чиновниктары был планға ҡаршы сығыш яһаны һәм, был план «инфляцияны таратып һәм капитал ҡасыуҙы дәртләндереп, дәүләт иҡтисадын юҡҡа сығарасаҡ», тип белдерҙе. Каддафи, 30 000-гә яҡын ливия динары (23 000 АҠШ доллары) йыл һайын яҡынса миллион ярлы ливия кешеһенә вәғәҙә иткән схема «ил сәскә атыр алдынан алдағы 2 йылға хаос тыуҙырыуы мөмкин», әммә «яңы форма идаралығы буйынса эксперимент яһарға ҡурҡмағыҙ» һәм «был план Ливия балалары өсөн яҡшыраҡ киләсәк тәҡдим итергә тейеш», тип таныған. Әммә был план мотлаҡ үтәлмәне.

Ливияла кеше хоҡуҡтары

1972 йылдың 31 майында эшселәрҙең һәм студенттарҙың забастовкаларын һәм демонстрацияларын тыйған, шулай уҡ матбуғатҡа ҡаты контроль индергән закон баҫылып сыға. 2009 һәм 2011 йылдарҙа Матбуғаттың азатлыҡ индексы Ливияны Яҡын Көнсығышта һәм Төньяҡ Африкала цензураһы иң юғары булған, 2010 йылда АҠШ-тың Freedom House ойошмаһы, азатлыҡтың иң түбәнге кимәлен аңлатҡан 7 рейтингын ҡуйып (рейтинг ни тиклем түбән — азатлыҡ шул тиклем юғарыраҡ), Ливияла матбуғат азатлығын һәм сәйәси хоҡуҡтарҙы тормошҡа ашырыу мөмкинлеген баһаланы. Ошонан айырмалы рәүештә, БМО-ның Кеше хоҡуҡтары буйынса советының 2011 йылдың ғинуарындағы докладында, унда Ливия Ғәрәп Жәмәһириәһе революцияға тиклем бер ай алдан баҫылып сыҡҡан, илдә кеше хоҡуҡтары өлкәһендәге хәлдең ҡайһы бер аспекттары, шул иҫәптән ҡатын-ҡыҙҙарҙың хәле һәм башҡа өлкәләрҙәге хәле юғары баһаланды.

Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы ҡарамағындағы Ливия Ғәрәп Жәмәһириәһе делегацияһы Ливияла кеше хоҡуҡтары тураһында доклад баҫтырып сығарған. Докладта ил, халыҡ йыйылыштары аша бөтә граждандарҙың власты тормошҡа ашырыуын гарантиялаған туранан-тура халыҡ демократияһына нигеҙләнгән, тиелә. Граждандар конгрестарҙа сәйәси, иҡтисади, социаль һәм мәҙәни мәсьәләләр буйынса үҙ фекерен белдерә ала тиелә. Бынан тыш, докладта, халыҡ үҙ фекерен белдерә алырлыҡ гәзит һәм телеканалдар кеүек мәғлүмәт платформалары бар, тип билдәләнде. Ливия властары раҫлауынса, Ливия Ғәрәп Жәмәһириәһендә бер кем дә сиктән тыш ярлылыҡтан һәм аслыҡтан ғазап сикмәгән, хөкүмәт аҙ килемле кешеләргә иң кәрәкле әйберҙәр һәм аҙыҡ-түлек гарантиялаған. 2006 йылда табыштары түбән кешеләргә банктарҙа һәм компанияларҙа урынлаштырыу өсөн 30 000 долларға тиклем инвестиция портфелдәре биреү буйынса башланғыс ҡабул ителә.

Әммә ысынбарлыҡта барыһы ла башҡаса тора, башҡаса фекерләү 1973 йылдың 75-се Законына ярашлы язалана, 1974 йылда Каддафи сәйәси партия булдырыуҙа ғәйепле һәр кем үлем язаһына тарттырыла, дәүләттә бөтә диссидент хәрәкәттәре лә тыйыла тип белдерә. Хөкүмәт башҡа фекер йөрөтөүсе граждандарҙы, сыбыҡ менән һуҡтырыу йәки аяҡ-ҡулдарын ҡырҡыу, быны йәмәғәт телеканалдарынан күрһәтеү ысулы менән язалаға. Шулай уҡ Ливияның махсус хеҙмәттәре бөтә донъя буйлап Ливия диссиденттарын үлтергән. 2004 йылда Каддафи Бөйөк Британияла 1960-сы йылдарҙан бирле йәшәгән Ливия диссидент журналисы Ашур Шәмис өсөн элеккесә 1 миллион $ вәғәҙә итә.

1970 йылдарҙа Каддафи авторы булған «Йәшел китап» күп йылдар дауамында мәктәптәрҙә лә, университеттарҙа ла идеологик белем биреүҙең төп сығанағы булған. Би-би-сиҙа бер ливия кешеһе менән интервьюға һылтанма яһап, быны сүп-сар тип атаған уҡытыусыларҙың язаланыуы хаҡында әйтелгәйне. Шул уҡ ваҡытта китапта асыҡтан-асыҡ хөкөм ителгән һәм сикке осраҡтарҙа ғына күҙ уңында тотолған, әммә ул дәүләт тарафынан әүҙем ҡулланылған. Мәктәп программаһында инглиз һәм француз телдәре тыйылған булған, ә сит ил кешеләре менән сәйәси темаларға һөйләшеү өс йылға иркенән мәхрүм ителеү менән янаған. Бынан тыш, Ливияла төп бербер халҡы, уларҙың милли теле һәм мәҙәниәте ҡәтғи тыйылған. Ливияла хатта берберҙәр барлығы тураһында иҫкә алыуҙар юҡҡа сығарылған, шулай итеп бөтә бербер топонимдары ла ғәрәп телендәгегә алмаштырылған, мәҫәлән, Нафус тауҙары Көнбайыш тауҙары тип үҙгәртелгән һәм бөтә ерҙә лә шуға оҡшаш нимәләр ҡабатланған.

2009 йылдың декабрендә Каддафи, хөкүмәт чиновниктарына Ливия тиҙҙән «яңы сәйәси осорҙо» үткәреп ебәрәсәк һәм министр кимәлендә вазифалар һәм милли именлек буйынса кәңәшсе вазифаһы (премьер-министр эквиваленты) кеүек мөһим вазифаларға ғәҙел һайлауҙар үткәрәсәк, тип хәбәр ителгәйне. Ғәҙел һайлауҙарҙы тәьмин итеү өсөн халыҡ-ара күҙәтеүселәр йәлеп ителәсәк, тип вәғәҙә бирҙе. Уның телмәре ығы-зығы тыуҙырыуы билдәле. Был һайлауҙарҙы 2010 йылда Жәмәһириә власы органдарына даими һайлауҙар менән бер үк ваҡытта үткәреү планлаштырылғайны, әммә улай булманы, был Ливия халҡының ышанысын бөтөрә һәм ауыр тойғо ҡалдыра .

Һуғышта ҡатнашыусылар

Ливиялағы граждандар һуғышында Муаммар Каддафи хөкүмәтенә лояллеген һаҡлаған («лоялистар») ғәскәрҙәр һәм НАТО һәм Ғәрәп Дәүләттәре Лигаһы илдәрен үҙ эсенә алған халыҡ-ара коалиция хуплаған оппозиция Күсмә Милли Совет отрядтары (ПНС, «баш күтәреүселәр») ҡатнаша. Шулай уҡ конфликтта сит ил ялсыларының төрлө төркөмдәре һәм урындағы ҡәбиләләр (Туареги, Амазига, Тубу) отрядтары ҡатнаша.

Төп ҡатнашыусылар

Муаммар Каддафи хөкүмәте

М. Каддафи хөкүмәтенә лояль көстәрҙе даими армия, ополченсыларҙың һәм ғәрәп ҡәбиләләренең хөкүмәт отрядтары, Зимбабве һәм Белоруссиянан сит ил хәрбиҙәре, шулай уҡ Көнсығыш Европа, Яҡын Көнсығыш, Ҡара Африка илдәренән һәм Советтарҙан һуңғы киңлектәге илдәрҙән ялланғандар тәшкил иткән. Бөтә был берләшмәләр Ливия хөкүмәтенә буйһонған.

Граждандар һуғышы алдынан Ливия Ғәрәп Жәмәһириәһе ҡораллы көстәренең 2000-дән ашыу танкы, 3600 бронемашинаһы, 3000-дән ашыу артиллерия орудиеһы һәм системаһы, шул иҫәптән САУ һәм РСЗО, бер нисә йөҙ хәрби самолёты, 100-ҙән ашыу вертолёты һәм башҡа ҡоралы була. Хәрби хеҙмәткәрҙәрҙең дөйөм һаны 76 000 кеше тәшкил итә. Әммә, конфликт башланғас, хәрби хеҙмәткәрҙәрҙең бер өлөшө баш күтәреүселәр яғына сыға. Шулай уҡ фетнәселәр ҡулына элек хөкүмәт армияһы ҡарамағында булған күп ҡорал һәм техника эләгә.

Бөтә һуғыш дауамында Каддафиға тоғролоғон һаҡлап ҡалған 32-се Хәмис бригадаһы һәм Революцион һаҡ корпусы Ливия Ғәрәп Жәмәһириәһенең элиталы подразделениеһы иҫәпләнгән.

Шулай уҡ Каддафи хөкүмәтенә 40 000 кешенән торған Халыҡ милицияһы, шул иҫәптән Революция гвардияһы һәм Судан, Мысыр, Тунис, Мали һәм Чад граждандарынан торған Ислам пан-африка легионы тоғро булған. Халыҡ милицияһы, асылда, ополчение булған.

Ливияла ҡораллы конфликт башланғанға тиклем 500 Белоруссия хәрбиҙәре була, улар араһында Беларусь Республикаһының махсус операция көстәре яугирҙары һәм Белоруссия Баш разведка идаралығы хеҙмәткәрҙәре була. Хәрби күҙәтеүсе Александр Алесин белдереүенсә, контингенттың нигеҙен Белоруссия армияһының отставкалағы хәрбиҙәре тәшкил иткән. Улар хәрби техниканы файҙаланыу, ремонтлау һәм модернизациялау менән шөғөлләнде, советник, снайпер вазифаларында торҙо. «Комсомольская правда» баҫмаһы хәбәр итеүенсә, белорус инструкторҙары булышлығында хөкүмәт армияһы конфликттың тәүге айҙарында НАТО-ға һәм баш күтәреүселәргә уңышлы ҡаршы тора алды. Ләкин республика властары үҙҙәренең хәрбиҙәрен һәм ялланып һуғышыусыларының низағта ҡатнашыуын кире ҡаға.

Ливия хөкүмәте армияһы, белорус һәм зимбабве хәрбиҙәренән тыш, Сербия, Дарфур, Рәсәй, Украина, Кот-д’Ивуар, Либерия, Чад, Камерун, Ангола һәм башҡа илдрҙең ирекмәндәренең ярҙамына таянған.

Баш күтәреүселәр

Ливия оппозицияһы лидерҙары сифатында йышыраҡ Ливияның Милли ҡотҡарыу фронтын етәкләүсе Ибраһим Сахад атала. Матбуғат Бөйөк Британияның Ливия оппозицияһы менән һөйләшеүҙәрҙәге «ҡыйынлыҡтар» хаҡында хәбәр итә. Оппозицияла тотош илде берләштерә алған лидер булмаған.

Оппозицияла берҙәмлек булмаған, уға революция яғына күскән исламсылар, либералдар, диссиденттар һәм хәрбиҙәр ингән. Рәсәйҙең Ливиялағы элекке илсеһе Владимир Чамов оппозиция араһында, атап әйткәндә, Әл-Ҡаидә ойошмаһының «ислам террорсылары» барлығын күрһәткән.

Уганда президенты Йовери Кагут Мусевени оппозицияға ҡарата кире ҡарашын белдерҙе, уны «марионетка» тип атаны.

Рәсәй Президентының Африкалағы махсус вәкиле Михаил Маргелов оппозиция вәкилдәре менән һөйләшеүҙәрҙән һуң «улар - лидерҙар булып торған етди һәм яуаплы кешеләр. Улар экстремистик идеялар тәҡдим итмәй, Ливияны берҙәм һәм бөтөн дәүләт булараҡ тотороҡло үҫтереү яҡлылар».

Ойошма

Ливия бойскауттары Бенгази социаль хеҙмәттәренә ярҙам итә.

Оппозицияла ҡатнашыусыларҙың күбеһе 1952 йылғы Конституцияны ҡабаттан ҡайтырға һәм күп партиялы демократияға күсергә саҡыра. Ихтилалға ҡушылған хәрби частар һәм күп доброволецтар Жәмәһириәнең көстәренә ҡаршы тороу һәм илдә власты баҫып алыу өсөн хәрби подразделениелар төҙөй. Тобрукта доброволецтар ҡала хакимиәтенең элекке бинаһын протест белдереүселәргә ярҙам үҙәге итеп үҙгәртә. Доброволецтар нефть экспортына булышлыҡ итеү өсөн портты, урындағы банктарҙы һәм нефть терминалдарын һаҡлаған. Уҡытыусылар һәм инженерҙар ҡорал йыйыу буйынса комитет төҙөгән. Шулай итеп, тәьминәт линияларын доброволецтар хеҙмәтләндергән. Мәҫәлән, Мисуратта кешеләр көрәшселәргә көнөнә 8000-гә тиклем пицца ташыуҙы ойошторған.

Бенгазиҙа «Ливия» тигән бойондороҡһоҙ гәзит, шулай уҡ баш күтәреүселәр раҫлаған радиостанциялар барлыҡҡа килә. Баш күтәреүселәрҙең ҡайһы берҙәре трайбализмға ҡаршы сығыш яһаны һәм «Трайбализмға, фракциялылыҡҡа - юҡ» лозунгылары менән жилет йөрөткән. Ливияла йәшәүселәрҙең ҡайһы берҙәре, элек экзекуциялар өсөн ҡулланылған яфалау камераларын һәм яйланмаларын таптыҡ, тип белдергән.

Баш күтәреүселәрҙең составы

Бенгазиҙа суд майҙаны, 19 апрель, 2011 йыл. Йыйылыштар һәм демонстрацияларҙың үҙәк урынында режим ҡорбандарының фотоһүрәттәре урынлаштырылған.

Баш күтәреүселәр араһында уҡытыусылар, студенттар, юристар һәм нефтселәр, шулай уҡ дезертир полицейскийҙар һәм һалдаттар бар ине. Күп кенә исламсылар көнсығышта ла, шулай уҡ Ливияның көнбайышында ла баш күтәреүселәр хәрәкәтенә ингән. Баш күтәреүселәр төркөмдәре башлыса Мисуратанан, Зинтан һәм Дернанан булған. Бенгазиҙа «17 февраль бригадаһы» 12 төрлө бригаданан торған ҡеүәтле ислам төркөмө була. «Лвия ҡалҡаны» Мисуратта һәм Зәүиәлә урынлашҡан. Шулай уҡ Ливияның ислам хәрби төркөмө һәм «Обайда ибн Джарра бригадаһы» була, ул баш күтәреүселәрҙең баш командиры генерал Абдулх Фәтх Юнисты үлтереү өсөн яуаплы тип таныла.

НАТО юғары баш командующийы Джеймс Ставридис белдереүенсә, разведка отчёттарында революционерҙар араһында Әл-Ҡаидә әүҙемлеге күрһәтелгән, әммә террористик төркөмдәрҙең күп булыуын раҫлау өсөн мәғлүмәт етмәй. Каддафи раҫлауҙарын 2008 йылда Триполи ҡалаһындағы Америка Ҡушма Штаттарының дәүләт департаментына һәм Вест-Пойнттағы Хәрби академияның терроризмға ҡаршы көрәш үҙәгенә ебәрелгән «Синджар яҙмалары» исемле йәшерен телеграмма раҫлай. 2005 йылда WikiLeaks файлында, баш күтәреүселәрҙең лидеры Әбү Суфиян Ибраһим Әхмәт Хәмәд Бен Куму Гуантанамолағы элекке тотҡон, 1998 йылда Талибтарға ҡушылған Ливия ислам хәрби төркөмө ағзаһы булған.

Ливия республикаһының Күсмә милли советы

Ливия республикаһының (ғәр. المجلس الوطني الانتقالي‎)) Күсмә милли советы 2011 йылдың 27 февралендә Бенгазиҙа баш күтәреүселәрҙең урындағы халыҡ комитеттарының ғәҙәттән тыш ултырышында 5 мартта Ливияла власты алмаштырыу буйынса көстәрҙе берләштереү маҡсатында ойошторола, ул үҙен Ливияла берҙән-бер легитимлы власть тип иғлан итә. Основными целями группы были координация сопротивления между городами, находящимися под контролем революционеров, и представление оппозиции всему миру. Бенгазиҙағы оппозиция хөкүмәте осоуһоҙ зона булдырырға һәм Жәмәһириәгә авиаудар яһарға саҡыра. Совет үҙен Ливия Республикаһы хөкүмәте тип атай башланы, һәм мартҡа уның үҙенең веб-сайты барлыҡҡа килде. Жәмәһириәнең элекке юстиция министры Мостафа Абдул Жәлил февралдә яңы хөкүмәттең һайлауҙарға әҙерләнеүен, уның өс айҙан һуң уҙғарылыу мөмкинлеген белдерҙе. 29 мартта Күсмә милли советының (ПНС) сәйәси һәм халыҡ-ара эштәр буйынса комитеты Guardian гәзитендә Ливия өсөн һигеҙ пункттан торған планы менән таныштырҙы. Улар ирекле һәм ғәҙел һайлауҙар үткәрәсәк һәм милли конституция әҙерләйәсәк, тип белдерҙе.

Ихтилал символикаһы

Ливия баш күтәреүселәре файҙаланған флаг. Ливия Короллегенең флагынан һыҙаттарының киңлеге менән айырыла.

Милли күсмә советы тарафынан рәсми рәүештә файҙаланылған Ливия Короллегенең флагы.

Баш күтәреүселәр Бенгазиҙағы үҙәк ҡала суды бинаһы өҫтөндә торған Ливия Жәмәһириәһенең флагын алып ташлай һәм 1969 йылда власҡа Каддафи килгәнгә тиклемге булған Ливия Короллегенең дәүләт флагын күтәрә. Демонстранттар сит ил вәкиллектәре биналарындағы Ливия Жәмәһириәһенең йәшел флагтарын элекке монархияның ҡыҙыл-ҡара-йәшел флагтарына алмаштыра башлай. 16 мартта демонстранттар Лондондағы Ливия илселегендәге йәшел флагты ҡыҙыл-ҡара-йәшел флагҡа алмаштыра. Монархия символикаһының күпмелер дәрәжәлә тергеҙелеүе Ливияның һуңғы короле Киренаиканан булыуы һәм күп һанлы Сенусий суфыйҙар орденына эйә булыуы менән бәйле.

Каддафи вәкилдәренең Күсмә милли советы яғына сығыуы

Тышҡы рәсемдәр
Мальтала Ливия «Мираж»дарының фотографиялары (борт номерҙары 502 һәм 508) н
	№ 508 после посадки
	№ 502 на стоянке
	№ 508 на стоянке ночью
	№ 502 на стоянке ночью
	Оба самолёта на следующий день после перелёта

• Демонстрацияла ҡатнашыусыларға ҡаршы протест билдәһе итеп Ливияның Бангладеш, Бөйөк Британия, Һиндостан, Индонезия, Ҡытай, Польшалағы илселәре отставкаға китә. Ғәрәп дәүләттәре лигаһы ҡарамағындағы Ливия вәкиле һәм илдең Юстиция Баш халыҡ комитеты секретары (министр) шулай уҡ эш иткән.
• Ливияның Берләшкән Милләттәр Ойошмаһындағы илсеһе урынбаҫары Ибраһим Даббаши был хәлде «геноцид» һәм «Ливия халҡына һуғыш иғлан итеү» тип атаны, шулай уҡ Гаагалағы Халыҡ-ара трибуналдан Каддафи енәйәттәрен тикшерә башлауҙы талап итеүен белдерҙе.
• Эске эштәр министрлығы башлығы баш күтәреүселәр яғына сыға һәм Ливия граждандарын үҙенең өлгөһөнә эйәрергә саҡыра.
• Ливияның генпрокуроры баш күтәреүселәр яғына сыға.
• 2011 йылдың 21 февралендә Мальтаға идара ителмәгән ракеталар менән ҡоралланған ике «Мираж» F1 истребитель-бомбардировщигы ултырҙы. Киң мәғлүмәт саралары хәбәр итеүенсә, Ливияның ике хәрби пилоты (ике лә полковник) Бенгази баш күтәреүселәренә һөжүм итеү бойороғон үтәүҙән баш тартып, үҙ самолёттарын ҡыуып алып киткән. Ике лётчик та Мальтала сәйәси һыйыныу урыны һорай. Шулай уҡ Мальтаға Ливиянан ике граждан вертолёты килә, уларҙың пассажирҙары, береһенең генә паспорты булһа ла, быраулау вышкаларында эшләүсе Франция граждандары тип таныта. Мальтаның премьер-министры Лоренс Гонзи белдереүенсә, Ливия «Миражи»ҙы кире ҡайтарыуҙы үтенгән һәм хатта машиналарҙы кире алып ҡайтырға тейешле пилоттары менән Мальтаға граждандар самолётын ебәргән, әммә мальта яғы был үтенесте ҡәнәғәтләндереүҙән баш тартҡан. «Мираж» пилоттары Ливияла власҡа Милли күсеү советы килгәнгә тиклем Мальтала ҡалды, һуңынан тыуған илдәренә әйләнеп ҡайтты.
• 1 июндә нефть сәнәғәте министры Ливия Шукри Ганем көс ҡулланыу һәм көндәлек ҡан ҡойоу менән бәйле ил хөкүмәтенән китеүен иғлан итте. Шулай уҡ ул «Ливия йәштәренең конституция дәүләте өсөн көрәшен» хуплауын белдерҙе.
• 7 июндә Ливияның хеҙмәт министры Әмин Мәнфүр үҙенең баш күтәреүселәр яғына сығыуы хаҡында белдерҙе.

Ҡәбиләләрҙең конфликтта ҡатнашыуы

Ливияла этник аҙсылыҡ 10 %-тан ашыуыраҡ тәшкил итә (иҫәпләү һәм күсмә халыҡтар булыуы менән бәйле уларҙың һаны тураһында аныҡ мәғлүмәттәр юҡ). Нигеҙҙә, улар - бербербер ҡәбиләләре - амазигтар һәм туарегтар, шулай уҡ илдең көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан тубу негроид ҡәбиләһе.

Амазиги

Уларҙың «амазиг» тип аталыуы «азат кешеләр» тип тәржемә ителә, бербер ҡәбиләһе булып тора. Ливияла йәшәгән был ҡәбиләнең һаны 700 000 кеше, йәғни ил халҡының 10 % тәшкил итә. Туарегтарҙан айырмалы рәүештә, ултыраҡ халыҡ булып, Зувара, Гарьян, Яфран, Зинтан, Джаду һәм Налут кеүек ҙур ҡалаларҙа йәшәйҙәр. Был бербер ҡәбиләһенең милли мәҙәниәте ғәрәп ҡәбиләләренекенән айырыла, Каддафи идара иткән ваҡытта улар дискриминацияға дусар ителә. Уларҙың теле - тамазигт - һөйләшеү һәм яҙыу тулыһынса тыйылған.

Бөтә донъя амазиг конгресы (Париж) хуплаған амазигтар ихтилал башланғандан алып оппозиция менән теләктәш була һәм Каддафиға ҡаршы сығыш яһай.

1 октябрҙә Бадр һәм Тиджи ҡалалары тирәһендә ғәрәп ырыуы Сиаам яугирҙары менән Налуттан бербер ополчениелары араһында ҡораллы бәрелеш тураһында билдәле булды. Ливияның Күсмә Милли советы был хәлде таныны. Артабан общиналар араһында һөйләшеүҙәр алып барыла.

Туарегтар

Туарегтар иһә, киреһенсә, Каддафи хөкүмәтен яҡлау өсөн 2000-дән ашыу ҡәрҙәшен йәлеп иткән, сөнки ул һәр ваҡыт туарегтарҙың проблемаларына иғтибар биргән, гуманитар ярҙам күрһәткән, хәрби хеҙмәткә яллаған һәм күрше илдәрҙәге туарегтарҙың сауҙа мәнфәғәттәрен яҡлаған. Шулай уҡ Каддафиҙың Мали һәм Нигерҙа 1970 йылдарҙағы хөкүмәткә ҡаршы туарег ихтилалдарын хуплауы, һуңыраҡ - Ливия хөкүмәте әүҙем хуплаған 100 000-дән ашыу туарегҡа күсеп ултырырға рөхсәт итеүе билдәле, ә бындай мигранттар йыш ҡына катиб нигеҙен тәшкил иткән.

2011 йылдың сентябрь башында, йәнәһе лә, Ливиянан төньяҡ Нигерҙың сүл зонаһына ҡасҡан 150 мең кеше тураһында, улар араһында элек Каддафиға ялланған туарег күскенселәре лә бар тигән хәбәр килә. Күҙәтеүселәр һәм эксперттар Ливиялағы һуғыш һөҙөмтәһендә ҡоралланыу мөмкинлеге Нигер һәм Ливия менән күрше сүллек дәүләттәре аша Ислам Мәғрибе илдәрендә Әл-Ҡаидә ҡарамағына эләгеүенән ҡурҡа. 2011 йылдың сентябрендә бер нисә юғары вазифалы кешенең һәм Каддафи ғәскәрҙәренең Ливия менән Нигер сиген үтеүе хаҡында мәғлүмәт килә башлай. Шулай уҡ Муаммар Каддафи Саадиҙың улы (29 сентябрҙән Интерпол эҙләй) әлеге мәлдә Нигерҙа йәшенгән.

Каддафа

Ливия лидеры сығышы менән һан буйынса ҙур булмаған, әммә Магарх ҡәбиләһе (Барфалланан һуң, 1 миллион самаһы кеше) ҡурсауы аҫтында булған Каддафа ҡәбиләһенән. Сирт төп ҡалаһы иҫәпләнгән Магарх ҡәбиләһе Каддафиға иң лояль һәм бер үк ваҡытта Варфалла ҡәбиләһенең конкуренты булып тора.

Варфалла

Злитен, Хомс, Зәүиә ҡалаларында, шулай уҡ Триполи, Джанзура һәм илебеҙҙең башҡа бик күп ҡалаларында өҫтөнлөк иткән Ливияның иң ҙур ҡәбиләһе (1,1 миллион кеше) Варфалла ҡәбиләһенең берҙәм лидеры юҡ, ә уның вәкилдәре урындағы общиналар тирәләй бергә туплана. Һәм, төрлө ваҡытта Каддафи ғәскәрҙәренең яза акциялары менән оҙатылған Варфалла ҡәбиләһенең бер нисә ихтилалы, а также о немилости правительства по отношению к городу Бени-Валид, шулай уҡ хөкүмәттең Бени-Вәлид ҡалаһына ҡарата ризаһыҙлығы тураһында билдәле булһа ла, 2011 йылғы граждандар һуғышы дауамында Варфалла ҡәбиләһе вәкилдәре ярайһы уҡ тотороҡло позиция биләй. Һуңғыһы власта Каддафи булған йылдарҙа бағымсылыҡ ярҙамы менән аңлатыла, улар лояллеккә һәм ярҙамға алмашҡа аҡса, машиналар, йорттар алған .

Свейхтар

Урбанизацияланған һәм Ливияның иң яугир ҡәбиләләренең береһе - Свейхтар - Мисрата ҡалаһында йәшәй. Бени-Вәлид һәм Мисрата общиналары араһындағы мөнәсәбәттәр 1915 йылдаҙары Рамаҙан Әл-Свейхты үлтергәненән бирле сиктән тыш көсөргәнешле.

Сит илдән ялланғандарҙың ер өҫтө операцияларында ҡатнашыуы

Каддафи яғында

Билдәле булыуынса, Каддафи үҙ армияһына ышанмаған, шуға күрә Ливия армияһына ҡаршы альтернатив ҡораллы көстәр - катибтар (йәки ғәрәп теленән тәржемә иткәндә - батальондар) - муртазактар (башлыса Чадтан килгән ялланғандар) иҫәбенә формалашҡан шәхси гвардия - ойошторолған. Һәр бер катиб менән Каддафи туғандарының береһе идара иткән. Әгәр армия частары ҡаланан ситтә урынлашҡан икән, катибтар һәр ваҡыт ҡала үҙәгендә урынлашҡан. Тап ошо частар хөкүмәттең таянысы булған, һәм нәҡ яллаған ғәскәр революция башланған осорҙа уҡ ҡоралһыҙ демонстранттарға ҡаршы ут асҡан.

22 февралдән һуң, Эске эштәр министрлығы башлығы Абдулла Фаттах Юныс фетнәселәр яғына күскәс, баш күтәргән Ливия халҡының төп дошмандары ялланғандар тип иғлан ителә. Ассошиэйтед Престың аноним сығанаҡтары, Бенгазиҙа бысаҡ һәм эре калибрлы ҡолалдар ҡулланған ялланғандарҙың йыртҡыслыҡтары тураһында 20 февралдә үк хәбәр ителә. 24 февралдә баш күтәреүселәр Бенгазиҙы контролгә алғандан һуң, «халыҡ дружиналары» яғынан Африка һәм ғәрәп илдәренең ялланғандарҙы язалауҙары тураһында хәбәр килә.

25 февралдә хәбәр ителеүенсә, ялсылар Триполиҙың көнсығыш биҫтәһендәге демонстранттарҙы атып үлтерә.

Human Rights Watch Халыҡ-ара хоҡуҡ һаҡлау ойошмаһы хәбәр итеүенсә, ул ялланыусыларҙы конфликтта файҙаланыуҙарын раҫлаған бер ниндәй ҙә дәлил таба алмаған. Илдең көнсығышында ялланған тип ғәйепләнеп ҡулға алынған бер нисә йөҙ кешенең барыһы ла сит ил эшселәре йәки хөкүмәт ғәскәрҙәре һалдаттары булып сыҡҡан.

Шикле һымаҡ тойолһа ла, айырым видеоматериалдар, Ливияла ялланып һуғышыусылар булыуын дәлилләй. Мөхәмәт Нәббус нигеҙ һалған «Libya AlHurra» (ғәр. - «ирек») телеканалы, атап әйткәндә, Ливияла ялланып һуғышыусыларҙы күрһәтә. Артабан Каддафи власы дошмандары тарафынан Мисрат, Бир-әл-Ганем, Триполи, Себха һәм башҡа хәрби хәрәкәттәр урындарында төшөрөлгән видеокадрҙар Африка ялсыларының Ливиялағы хәрби хәрәкәттәрҙә булыуын иҫбатлай.

Ләкин, ялланғандарҙан тыш, сит илдәрҙән кадрлы хәрбиҙәр булыуы тураһында ла хәбәр ителде. «Комсомольская правда» гәзите мәғлүмәтенә ярашлы, март аҙағында һәм апрель башында Белоруссиянан хәрби белгестәр илдең көнсығышында контрһөжүмдә хөкүмәт көстәренә булышлыҡ итте. Мәҫәлән, хәрәкәт иткәндә Каддафи армияһы Бреги оппозицияһын еңә һәм Аджабиға яҡынлаша. Август-сентябрҙә илдең төньяҡ-көнбайышында белорустарҙың, шул иҫәптән снайперҙарҙың булыуы тураһында мәғлүмәт алғас, НАТО, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре һәм Катарҙың махсус подразделениелары менән туранан-тура бәрелештәрҙә ҡатнашыуы хаҡында һүҙ ҡуҙғатылды. Августа Белоруссияның өс гражданы (Валерий Гардиенко, Игорь Едимичев һәм Федор Труфанов)) һәм сентябрҙә тағы берәүһе (Вячеслав Качура) хатта Триполиға баш күтәреүселәр тарафынан әсиргә алына ) Чечен Республикаһы башлығы Рамзан Ҡадыров булышлыҡ иткән оҙайлы һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә Белорус Республикаһы граждандарын ваҡытынан алда азат итеүгә өлгәшелде (2018). Быға тиклем ул 334-се махсус тәғәйенләнешендәге отряд штабы начальнигы була.

Баш күтәреүселәр яғында

23 августа Мөхәмәт Каддафи Кирсан Илюмжинов менән телефон аша һөйләшкәндә, Триполиҙа уларға баш күтәреүселәр түгел, ә НАТО подразделениелары һәм ялланған һуғышсылар ҡаршы тора, тип хәбәр иткән. Британ гәзиттәре 23 августан башлап Ливияла Айырым һауа хеҙмәтенең (SAS) граждандар һуғышында ҡатнашыуы тураһында яҙа. The Guardian ( баш күтәреүселәр һөжүменең координацияһы), Daily Telegraph (координация атак повстанцев), Daily Telegraph (Каддафины эҙәрлекләү).

26 октябрҙә Дохе ҡалаһында Ливиялағы хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашҡан дәүләттәрҙең ҡораллы көстәре штабтары начальниктарының осрашыуында ҡораллы көстәр Генераль штабы начальнигы Катар Хамад бен Али әл-Атия Катар хәрбиҙәренең Ливияның Күсмә милли советы хәрби формированиелары яғында хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашыуын рәсми таныны, был 2011 йылдың мартында коалицияға бирелгән Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы мандатына ҡаршы килә.

Ҡорал

Каддафи ғәскәрҙәренең Скад ракетаһын ҡулланыуы

17 августа мәғлүмәт агентлыҡтары хәбәр итеүенсә, Каддафи ғәскәрҙәре конфликт башланғандан алып тәүге тапҡыр «Скад» ракетаһын ҡулланған. Ракета сүлгә ҡолаған, ҡорбандар юҡ, тип хәбәр ителә. Хәрби эксперттар иҫәпләүенсә, Каддафи ғәскәрҙәренең арсеналдағы 200-ҙән ашыу «Скад» ракетаһы бар.

23 августа Сирт ҡалаһынан М. Каддафи ғәскәрҙәре Мисрата порты йүнәлешендә өс «Скад» ракетаһы менән атҡаны билдәле була. Зыян күреүселәр юҡ, ракеталарҙы осороу тураһында мәғлүмәтте НАТО етәкселектә раҫланы.

9 сентябрҙә улар альянс авиацияһының Бени-Валид районында ике «Скад» ракетаһын тотоп алыуын хәбәр итте.

Баш күтәреүселәрҙе ҡорал менән тәьмин итеү

Француз хәрбиҙәре Эз-Зинтан һәм Эр-Рагуб ҡалалары тирәһендә Триполинан көньяҡ-көнбайышҡа табан амазиг ырыуы баш күтәреүселәренә ярҙам итеү өсөн парашют ысулы менән ҡорал ырғыта. Ләкин Каддафи контрразведка сираттағы ҡорал ташлау ваҡытын һәм француз пилоттарының амазигтар менән бәйләнеш ысулдарын белә. Контрразведка француз командованиеһы менән радиоуйынға инә һәм 2011 йылдың июлендә француздар ҡоралды (граждандар өсөн ҡурҡыныс тыуҙырған пехотаға ҡаршы миналар) хөкүмәт хәрби часына ырғыта, һәм быны Ливия телевидениеһы операторҙары төшөргән. Бынан һуң Францияның Сит ил эштәре министрлығының рәсми вәкиле Бернар Валеро «Жәбәлл Нефусса таулы райондары граждандарының хәүефен иҫәпкә алып», уны ҡотҡарыу өсөн «үҙен-үҙе һаҡланыу саралары» кәрәк булғанлығын, улар «БМО Именлек советы резолюцияларына ярашлы» килтерелгәнен белдерҙе. Өҫтәүенә, ҡорал поставкалау Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының 1970-се резолюцияһы менән туранан-тура тыйыла.

2011 йылдың 26 октябрендә Судан президенты Ғүмәр әл-Бәшир Судан баш күтәреүселәрҙе ҡорал һәм боеприпастар менән тәьмин иткәнен таныны. Ул «Трополгә ингән отрядтарҙың ҡоралдарының һәм хәрби сараларының бер өлөшө 100 процент судандыҡы» тине. Уның һүҙҙәренсә, был Муаммар Каддафиҙың Дарфурҙа һәм Көньяҡ Суданда хөкүмәткә ҡаршы көстәргә күрһәткән ярҙамына яуап итеп эшләнгән.

Һуғыш барышы

Протестарҙың башланыуы

Әл-Ороба урамында протестар, Байда, 13 ғинуар, 201йыл.

2011 йылдың 13 ғинуарынан 16 ғинуарына тиклемге осорҙа, торлаҡ йорттар төҙөлөшөндә ришүәт менән бәйле тотҡарлыҡтарға ризаһыҙлыҡ белдереп, Эл-Байдала, Дернда, Бенгазиҙа һәм башҡа ҡалаларҙа хөкүмәт төҙөп ятҡан йортто биләй башлай.Ҡаршылыҡ күрһәтеүселәр Байдала полиция менән бәрелешкән һәм хөкүмәт учреждениеларына һөжүм иткән. 27 ғинуарға хөкүмәт кешеләрҙе торлаҡ менән тәьмин итеү өсөн 20 миллиард евронан ашыу күләмендә инвестиция фондын булдырыу менән торлаҡ тәртипһеҙлектәренә иғтибар иткән.

Бенгазиҙа ғәрәп яҙы менән бәйләнеште сағылдырған граффити.

Ғинуар аҙағында Жамал әл-Хажи, яҙыусы, сәйәси күҙәтеүсе һәм бухгалтер, Тунис һәм Мысыр революциялары уңышынан илһамланып, «интернетта Ливиялағы ҙур азатлыҡҡа ярҙам итер өсөн демонстрациялар үткәрергә саҡыра». 1 февралдә полиция хеҙмәткәрҙәре уны штатта ҡулға ала, ә 3 февралдә уға үҙенең машинаһы менән кемделер бәрҙергән өсөн ғәйепләү белдерелә. Әбдел хажи үҙенең көсһөҙ сәйәси инаныуҙары өсөн төрмәгә ябылғас, күреүебеҙсә, уны ҡулға алыуға сәбәпсе булған. 1 февралдә штат кейемле полиция хеҙмәткәрҙәре уны ҡулға ала, ә 3 февралдә уға машинаһы менән кемделер бәрҙергән өсөн ғәйепләү белдерелә. Amnesty International белдереүенсә әл-Хажи элек ҡулға алыныуының ысын сәбәбе, күрәһең, үҙенең көс ҡулланмаған сәйәси инаныуҙары, демонстрацияға саҡырыуы булған.. Февраль башында Каддафи Жәмәһириә исеменән сәйәси активистар, журналистар һәм киң мәғлүмәт саралары вәкилдәре менән осрашты һәм, улар, Лиыияла тыныслыҡты боҙған йәки хаос тыуҙырған осраҡта, яуаплылыҡҡа тарттырыласаҡ, тип иҫкәртте.

Байдалағы тәүге демонстрациялар. Полиция машинаһы 2011 йылдың 16 февралендә хәҙер Осҡон тип билдәле булған Ат-Талхи киҫелешендә янған.

Тәртипһеҙлектәр һәм бәрелештәр 2011 йылдың 2 февралендә башлана. Тиҙҙән ҡаршылыҡ күрһәтеүсе һәм сит ил киң мәғлүмәт саралары уларҙы Ливия лайыҡлылыҡ революцияһы тип атай. Сит ил эшселәре һәм ризаһыҙлыҡ белдергән граждандар Зәүиәнең төп майҙанында, урындағы ҡала хакимиәтенә ҡаршы протест үткәрә. Унан һуң полиция һәм Каддафи яҡлылар баҫтырған сыуалыштар башланған. Ливиялағы ихтилал иһә 15 февралдә Бенгази ҡалаһындағы ваҡиғанан башлана. Быға юрист һәм хоҡуҡ һаҡлаусы Фәтхи Тербилде ҡулға алыу сәбәпсе булған (һуңғараҡ азат ителгән). Ғәмәлдәрен социаль интернет-селтәрҙәр аша көйләүсе демонстранттар урындағы хакимиәт бинаһы янына йыйылды һәм уны азат итеүҙе талап итте. Һуңынан кешеләр ҡала үҙәгенә йүнәлә, һәм унда низағ була. 600-гә яҡын кеше ҡатнашҡан демонстрация барышында хөкүмәттең отставкаға китеүен талап итеү яңғыраны. Протест күрһәтеүселәр яндырғыс ҡатнашмалар һәм таштар менән ҡоралланған була. Полиция халыҡҡа ҡарша күҙ йәштәрен ағыҙыусы газ, һыу пушкалары һәм резина пулялар ҡуллана. Бәрелешеүҙәр барышында 38 кеше, шул иҫәптән хәүефһеҙлек хеҙмәтенең 10 хеҙмәткәре зыян күргән.

Бенгази. 2011 йылдың 23 феврале. Ливия ырыуҙары берҙәм, тигән яҙыулы плакат тотҡан ҡыҙыҡай.

Демонстранттар «Әбү Сәлим» төрмәһендә үлтерелгән кешеләрҙең фотоһүрәттәрен тотоп барған: 1996 йылдың 29 июнендә, тотҡондарҙы тотоу шарттарына ҡаршы протест белдергәс, төрмәлә 1200-гә яҡын кеше атып үлтерелә. Фәтхи Тербиль һәләк булғандарҙың туғандарының рәсми вәкиле булып сығыш яһаған.

2011 йылдың 25 феврале. Бенгазиҙа Каддафиға ҡаршы сыҡҡан бер нисә йөҙ кеше.

Һөҙөмтәлә властар «Әбү Сәлим» төрмәһенән «Ливия көрәше ислам төркөмө»нөң 110 ағзаһын сығара. Яҙыусы Иҙрис Әл-Месмари Әл-Джазирегә полицияның протест белдереүе тураһында интервью биргәндән һуң бер нисә сәғәт үткәс ҡулға алына.

Бенгазиҙағы бәрелештәрҙән һуң баҫылған белдереүҙә Ливия чиновнигы, хөкүмәт «кешеләр төркөмөнә төндә йөрөргә һәм Ливия хәүефһеҙлеге менән уйнарға мөмкинлек бирмәй», тип иҫкәртте. Белдереүҙ: «Уҙған төндә кешеләрҙең ҙур булмаған төркөмдәре - 150-гә тиклем кеше - ошондай хәл тыуҙырҙы. Сит кешеләрҙең ҡайһы берҙәре был төркөмгә үтеп ингән. Улар урындағы суд процесын юҡҡа сығарырға маташҡан. Беҙ быға бөтөнләй юл ҡуймаясаҡбыҙ, һәм халыҡты, хөкүмәтте ҡолатыуға саҡырһа ла, ғәмәлдәге каналдар буйынса үҙ проблемаларын әйтеп бирергә саҡырабыҙ» тиелә.

16 февралгә ҡарата төндә Бейидала, Зәүиәлә һәм Зинтанда Каддафи хөкүмәтен тар-мар итергә саҡырған йөҙҙәрсә кеше полиция һәм хәүефһеҙлек хеҙмәте биналарын яндыра.

Хөкүмәттең башланғыс эшмәкәрлеге

Низағ алдындағы көндәрҙә Каддафи 17 февралдә үтергә тейешле хөкүмәткә ҡаршы митингыла ҡатнашырға саҡыра. Халыҡ-ара көрсөк төркөмө, был халыҡ иғтибарын үҙенән һәм Жәмәһириә сәйәси системаһынан хөкүмәт чиновниктарына күсереүгә йүнәлтелгән сәйәси манёвр булған, тип иҫәпләй.

Һуңыраҡ февралдә Каддафи бунтарыусыларҙың «Әл-Ҡаидә» йоғонтоһонда булыуын, Усама Бен Ладендың һәм эсемлектәргә, таблеткаларға, һөткә, кофеға һәм Нескафеға өҫтәлгән галлюциноген наркотиктарҙың шәхсән тәьҫирендә булыуын белдерҙе. Каддафи һуңғараҡ шулай уҡ уның идараһына ҡаршы баш күтәреү «сит ил дәүләттәренең колониалистик заговоры» һөҙөмтәһе булыуын белдерҙе, атап әйткәндә, Францияны, Америка Ҡушма Штаттарын һәм Бөйөк Британияны нефтте контролдә тоторға һәм Ливия халҡын ҡол итергә теләүендә ғәйепләй. Ул революционерҙарҙы «тараҡандар» һәм «ҡомаҡтар» тип атай һәм, ихтилал баҫтырылғансы, отставкаға китмәҫкә һәм Ливияны таҙартырға ант бирә.

«Сыуалыштарға ҡотҡо һалған күп кешеләр ҡулға алынды. Ливия уларҙың Әл-Ҡаидәнеке икәнлеген күрһәтәсәк. Ҡайһы бер йәш баш акүтәреүселәр хаталы юлға баҫҡан. Хөкүмәт улар менән һөйләшеүгә әҙер», - тине Мальта илсеһе. Ул Ливия көнсығышында 2500-гә яҡын сит ил һуғышманының эш итеүе һәм башлыса сыуалыштар тыуҙырыуы хаҡында белдерә. «Таһрир майҙанында һәм Туниста күргәндәребеҙ асыҡ аңлашыла ине. Ләкин Ливияла башҡасараҡ».

Каддафи үҙен «бәҙеүән-яугир» тип атай, артабан һуғышырға һәм «ғазап сигеүсе» булып үлергә ант итә һәм үҙенең яҡлыларын өйҙәрен ташлап китергә, революционерҙарҙың «өңөнә» һөжүм итергә саҡыра. Каддафи әлегә көс ҡулланыу тураһында бойороҡ бирмәүен белдерә, әгәр башлаһа, «барыһы ла янасаҡ», тип янай. Отставкаға китеү талаптарына яуап биреп, ул, «власта халыҡ» торғанын, «церемональ вазифа» биләгәнлеген иҫкә алып, отставкаға китә алмауын белдергән.

«Асыу көнө»

«Асыу көнө»н ливиялылар ил эсендә лә, унан ситтә лә 17 февралгә билдәләй. Ливия оппозицияһының милли конференцияһы Каддафи хөкүмәтенә ҡаршы сығыш яһаусы бөтә төркөмдәрҙең биш йыл элек булып үткән Бенгази демонстрацияһын хәтерләп 17 февралдә сығыш яһауын һораны. Протестар Тунис һәм Мысыр революциялары менән илһамландырылған. 17 февралдә Бенгази, Бевида, Эз-Зинтан, Ружбан, Аждабия һәм Дерна ҡалаларында күмәк сығыштар булды. Ливияның хәүефһеҙлек көстәре ҡаршылашыусылар төркөмөнә хәрби патрон менән ут асты. Штаб-фатиры Женевала урынлашҡан Ливияның Human Right Solidarity хоҡуҡ һаҡлаусы ойошмаһы, шаһиттарҙың әйткәненән сығып, протест сығышының 13 ҡорбаны тураһында хәбәр итә. Ҡаршылыҡ күрһәтеүселәр яуап итеп бер нисә хөкүмәт бинаһын, шул иҫәптән полиция участкаһын яндыра. Триполиҙа урындағы телевидение һәм радиостанция офистары талана, баш күтәреүселәр шулай уҡ именлек хеҙмәте биналарына, революция комитеттары офистарына, Эске эштәр министрлығы һәм Халыҡ залы бинаһына (Ливия парламенты бинаһы) ут төртә. 2006 йылда Бенгази ҡалаһында 10-дан ашыу кеше ҡорбан ителгән Италия консуллығында карикатура низағына бәйле килеп тыуған протест акцияһының биш йыллығы уңайынан Ливияла «Асыу көнө» ойошторола. Триполиҙа, баш ҡалала, Каддафи яҡлылар митингыһы үтә.

Һуғыштың беренсе осоро. Халыҡ-ара интервенция алдынан (17 февраль — 19 март 2011 йыл)

Демонстранттар Бенгазиҙа 1996 йылда Әбү-Сәлим төрмәһендә ризаһыҙлыҡ сығышы баҫтырылғанда һәләк булғандарҙың портреттары төшөрөлгән плакаттарҙы ҡарай

Киренаиканың ҡалаларында тулҡынланыуҙар һәм һуғыштар (18—20 февраль)

Байдалағы элемтә башняһы өҫтөндә Ливия Күсмә милли советының флагы.

17-18 февралдән алып Бенгазиҙағы хөкүмәткә ҡаршы сыуалыштар, бында урынлашҡан Ливия армияһы частары оппозиция яғына сыҡҡанлыҡтан, ҡораллы фетнәгә әүерелә, һуңынан улар боласылар менән бергә урындағы радиостанцияны баҫып ала һәм яндыра. Ливияның Эске эштәр министрлығы башлығы армия генералы Әбдел Фәттәх Юныс Каддафи менән мөнәсәбәтен өҙә һәм армияны ҡаршылыҡ белдереүселәр яғына сығырға саҡыра. Һөҙөмтәлә, Ливияның ҡораллы көстәре ғәмәлдә баш күтәреүселәр яғына күскән һәм Триполи хөкүмәтенә буйһонған частарға бүленә. Йәкшәмбе, 20 февралдә, хәрбиҙәр ҡалдырған үҙәктәге хәрби база һәләк булғас, ҡала баш күтәреүселәрҙең тулы контроленә күсә. Авиация Бенгазиҙа фетнәселәр ҡулындағы хәрби базаға һөжүм итә. 19 февралдә шаһиттар Ливияла вертолёттар хөкүмәткә ҡаршы халыҡ төркөмөн утҡа тотоуын хәбәр итә.

18 февралдә баш күтәреүселәр, полиция ҡаршылығын ҡыйратып, Әл-Байда ҡалаһын контролгә ала, хәбәр ителеүенсә, урындағы полиция һәм сыуалыштарға ҡаршы көрәш буйынса подразделениелар протест белдереүселәр яғына күсә. Армия Байд ҡалаһынан китә. Мысыр өлгөһөндә Ливияла 19 февралгә ҡарай төндә властар интернетты өҙгән.

Муаммар Каддафиҙың Ливия халҡына мөрәжәғәте

Мин бер ҡасан да Ливия ерен ҡалдырмам, һуңғы тамсы ҡаныма тиклем һуғышасаҡмын һәм бында ата-бабаларым менән ғазап сигеп үләсәкмен…
Каддафи президент түгел, ул - революция лидеры һәм ливиялыларға дан килтергән яугир-бәҙәүи.

21 февраль 2011 йыл

Көнсығыш фронт

20 февралдә халыҡ-ара берләшмәне «мәғлүмәт бомбаһы» шартлата (Рәсәйҙең «Комсомольская правда» гәзите баһаһы буйынса), уға ярашлы Ливия властары пулемёттарҙан протест демонстрацияһын ата. Әл-Жазира телеканалы хәбәр итеүенсә, Ливияның хоҡуҡ һаҡлаусыларына һылтанып, 200-гә яҡын кеше һәләк булған, 800-гә яҡыны яраланған. Киң мәғлүмәт саралары таралыуынса, демонстранттарға ҡаршы артиллерия һәм хәрби вертолёттар файҙаланылған.. Ләкин был мәғлүмәттәр раҫланмаған.

Ваҡиғаны баһалау билдәһеҙ. Атап әйткәндә, Уганда президенты Йовери Кагут Мусевени фекеренсә, был осраҡта власты баҫып алыу маҡсатында, полиция участкаларына һәм казармаларға һөжүм иткәнлектән, фетнәселәр демонстранттар статусын юғалтҡан, һәм һәр яуаплы хөкүмәт ошондай хәлдә саралар күрергә тейеш. . Рәсәйҙең ҡайһы бер политологтары демонстрацияларҙы атыуҙы Ливиялағы ваҡиғаларҙың ялған картинаһын булдырыу буйынса махсус ойошторолған ғәмәлдәрҙең бер өлөшө тип иҫәпләй.

Бенгази ҡалаһындағы танкта кешеләр төркөмө

Әл-Жәзирә телеканалы хәбәрҙәре буйынса, күренекле мосолман вәғәзсеһе шәйех Йософ әл-Ҡардауи армияны Каддафиҙы үлтерергә саҡырған: «ул үҙ халҡының ҡанын ҡойҙо, йәлләд», бынан алда ул, Тунис һәм Мысыр президенттары өлгөһөндә, тыныс ҡына отставкаға китергә тәҡдим иткән.

Бөйөк Британияның Сит ил эштәре министрлығы башлығы Уильям Хейг 2011 йылдың 21 февралендә Каддафиҙың Венесуэлаға ҡасыуы хаҡында ялған мәғлүмәт таратты.

Британия хөкүмәте ҡарамағында булмаған British Civilians For Peace in Libya ойошмаһы тикшереү үткәреп, полковник Муаммар Каддафи ғәскәрҙәренең илдең көнбайыш өлөшөндә тыныс халыҡҡа һөжүм итеүен иҫбатлаған дәлилдәр тапмай.

Ливияның Швейцариялағы илсеһе Слиман Бугушиир хәбәр итеүенсә, хоҡуҡ һаҡлаусыларҙың октябрҙә үлтерелгән Ливия лидеры Муамар Каддафиҙың хөкүмәтен хәрби енәйәттәр һәм кешелеккә ҡаршы енәйәттәрҙә ғәйепләүҙәре аныҡ дәлилдәр менән нығытылмаған. Атап әйткәндә, 2011 йылдың яҙында Ливияның көнсығышында Каддафи хөкүмәтенең граждандарҙы үлтерә һәм көсләй алырлыҡ көстәре булмаған.

22 февралдә фетнәселәр үҙ власын Тобрук ҡалаһына тарата, сөнки Тобрук ғәскәрҙәре командующийы генерал-майор Сөләймән Мөхәммәт уға тоғро ғәскәрҙәр менән оппозиция яғына күскән, тип хәбәр иткән Катарҙың «Әл-Жәзирә» телеканалы. Ливия властары төҙөлгән сыуалыштар һәм фетнәләрҙә ғәйепләнә. Ливия властары сыуалыштар һәм фетнәләр ойоштороуҙа Әл-Ҡаидәне ғәйепләй.

24 февралгә бөтә Киренаика фетнәселәрҙең контроленә күсә. Ливия властары төбәк өҫтөнән контролде кире ҡайтарырға тырышыуҙы ваҡытлыса туҡтата. 26 февралдә фетнәселәр Бенгазиҙа илдең элекке юстиция министры Мостафа Мөхәммәт Әбделжәлил етәкселегендәге Ливияның ваҡытлыса хөкүмәтен иғлан итә.

«Триполиға марш» (2—6 март)

23 февралдә Бенгазиҙан Каддафи ғәскәрҙәрен ҡыуып сығарғандан һуң, Триполи ҡалаһы властары контролендә булмаған «Альхурра» телеканалы (Мөхәмәт Набус) 5000 ополченсы (дивизия) ҡатнашырға йыйынған тәүге марш анонсын бирә. Британияның «Дейли мейл» гәзите хәбәр итеүенсә, Бөйөк Британия Оборона министрлығының үҙенең исемен әйтергә теләмәгән юғары дәрәжәле вәкиле һөйләүенсә, һөжүм башланыр алдынан (21 мартҡа тиклем өс аҙна ҡалғас, йәғни 1 мартҡа тиклем) Киренаикаға Британия Айырым һауа хеҙмәте (SAS) элита подразделениеһы яугирҙары төшөрөлгән. 2 мартта баш күтәреүселәр Брега нефть портына һөжүм итә. Уны алып, 3 марттағы икенсе көнөнә улар Эль-Агейлуға һөжүм итә.

4 мартта Рәс-Лануф өсөн алыш башлана, уның барышында баш күтәреүселәр ҡаланы ала.

5 мартта баш күтәреүселәр отрядтары Сирт яғына йүнәлә. Шул уҡ көндө көнбайыштан Бин-Жавадҡа Каддафи ғәскәрҙәренең бик ныҡ ҡоралланған төркөмө килә, һуңынан ҡала өсөн ҡаты һуғыш башлана.

Каддафи ғәскәрҙәренең беренсе контрһөжүме (7—19 март)

6 мартта Каддафи ғәскәрҙәре Көнсығыш фронтында контрһөжүм башлай. Уларҙың тәүге еңеүе Бин-Жавад ҡалаһын баҫып алыу була. 8 мартта ике көндән Каддафи армияһы Рәс-Лануф нефть эшкәртеү үҙәгенә һөжүм итә. Рәс-Лануф өсөн һуғыш 4 көн дауам иткән, һәм 11 мартҡа ҡаланы Каддафи ғәскәрҙәре баҫып алған. Иртәгәһенә, 12 мартта, һөжүмде үҫтереп, Каддафи ғәскәрҙәре баш күтәреүселәрҙе Бреганан ҡыуып сығарған.

15 мартҡа Каддафи ғәскәрҙәре Аждабийға барып етә, һәм уның өсөн һуғыш ике көнгә яҡын дауам итә. 17 марттан 18-енә ҡарай төндә Ливия хәбәрсеһе Мөхәммәт Нәббүс Аждабиә янында Эз-Зүәйтендә нефть тултырылған цистерналарҙы шартлатыу хаҡында хәбәр итте.

Каддафи армияһының баш күтәреүселәрҙе еңеүенә артиллерия, танкылар һәм авиацияны файҙаланыу иҫәбенә өлгәшелә. Әммә миллионға яҡын кеше йәшәгән Бенгази ҡалаһында һуйыш менән янаған ваҡиғалар 18 мартҡа ҡарай төндә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советы 1973 йылдың 17 мартында (Нью-Йорк ваҡыты буйынса), ер өҫтө операцияһынан башҡа, Ливияға ҡораллы интервенцияны рөхсәт иткән Резолюция-1973 ҡабул итә.

19 мартта һуғыштар баш күтәреүселәрҙең терәге - Бенгази ситендә башлана. Әл-Жәзирә телеканалы хәбәрҙәренә ярашлы, иртәнсәк (урындағы ваҡыт буйынса 7:30) артиллерия ҡоралдарынан ҡалаға ут асыла. Иртәнге сәғәт 9-ҙа ҡалаға тәүге һөжүм башлана, ул көн уртаһында (урындағы ваҡыт буйынса көндөҙгө 14:30) кире ҡағыла. Шулай уҡ баш күтәреүселәрҙең самолёты ҡала ситендә ПВО системаһы (Әл-Доллар районы) ярҙамында бәреп төшөрөлә пилот, полковник Мөхәммәт Мөбәрәк әл-Окайли,, хәбәр ителеүенсә, иҫән ҡалмай.

Нафуса тауҙары өсөн һуғыш

Горы Нафуса (амазиг теленән: Адрар-эн-Нафусен (Нафуса тауҙары), ғәрәпсә: الجبل الغربي Әл-Жабал әл Гарби (Көнбайыш тауҙары)) — көнбайыштан (Тунис сигенән) Гарьян ҡалаһына тиклем 250 километрға һуҙылған Ливиялағы тау һырттары. Шулай уҡ ҡайһы берҙә ҡатнаш атама — Нафуса Көнбайыш тауҙары, йәки Жабал Нафуса (ғәрәпсә 'джабал' — тау, тауҙар).

Тауҙың үҙенең атамаһы — Нафуса, сығышы менән амазиг теленән, Каддафи идара иткән йылдар дауамында, Тамазигт (амазигтар теле) һәм дөйөм алғанда амазиг мәҙәниәте, Жәмәһириәлә тыйылғанлыҡтан (хатта традицион амазиг географик атамаларын тыйыуҙа ла сағылыш тапҡан), рәсми властар был тауҙарҙың атамаһын Көнбайыш тауҙары тигән атамаға алмаштырырға тырышҡан. Ливиялағы граждандар һуғышы ваҡытында Нафуса тауҙары Каддафи ғәскәрҙәренә иң ҡаты ҡаршылыҡ күрһәткән усаҡтарының береһенә әүерелә, һәм артабан ул Триполитаниялағы хәрби хәрәкәттәр театры үҫешенә йоғонто яһай.

Каддафи идара иткән ваҡытта милли дискриминацияға дусар булған бербер халҡының урындағы амазиг общиналары Ливия лидерының дошмандарын яҡлаған Нафуса тауҙарындағы һуғыш хәрәкәттәре баштан уҡ тиерлек киң мәғлүмәт сараларында яҡтыртылмай, сөнки Ливия хөкүмәте был төбәктә ҡораллы көрәш фактын таныманы, ә сит ил журналистары был районға индерелмәгән, йәки мәғлүмәт семтеп кенә бирелгән йә цензураға дусар ителгән.

1 мартта Каддафи ғәскәрҙәре штурм менән бығаса баш күтәреүселәр контроленә күскән Гарьянды алаГарьян, һуңынан оппозиционерҙарҙы көнбайышҡа ҡыҫырыҡлай. Налут, Джаду, Зинтан һәм Яфран ҡалалары, шулай уҡ Кала һәм Кикле торама пункттары ғына ҡаршылыҡ үҙәктәре булып ҡала Налут, Джаду, Зинтан и Яфран, шулай уҡ Калаа һәм Кикла тораҡ пункттары.

3 апрелдә Налут, Зинтан һәм Яфранды Каддафи ғәскәрҙәре ҡамауға ала, ләкин юлһыҙ таулы төбәк һәм амазигтарҙың аяуһыҙ ҡаршылығы Каддафи ғәскәрҙәренең һөжүмен туҡтата. Ҡалаларға электр энергияһын биреү өҙөлә.

16 мартта Каддафи ғәскәрҙәре Зинтан ҡалаһына 15 танк һәм 40 бронетранспортёр ебәрҙе, һәм залп уты системалары ярҙамына таянып, уны штурмлауға тотондо. Шуға ҡарамаҫтан, улар ҡаланы ала алмай.

Һуғыштың икенсе осоро. Халыҡ-ара интервенциянан һуң (2001 йылдың 19 марты — апреле)

19 мартта (урындағы ваҡыт менән 16:00-ҙә) француз истребителдәре интервенция әҙерләү маҡсатында һауа разведкаһы үткәреп, Ливияның һауа киңлегенә осоп инә. 16:45-тә Каддафи ғәскәрҙәренең бер нисә берәмек бронетехникаһын юҡ итеүҙән Ливияға интервенция башлана.

Француз авиацияһы Бенгази янында юҡ иткән Каддафи ғәскәрҙәренең «Пальмария» ҡоролмаларының (САУ) ҡалдыҡтары.

Әл-Жазира хәбәр итеүенсә, Бенгази өсөн барған һуғышта ҡаланан көнсығышҡа, баш күтәреүселәр контроле аҫтындағы башҡа ҡалаларға ҡасаҡтар ағымы башлана. Әл-Жазира британ һәм америка ҡанатлы ракеталарының Ливиялағы аэродромдарына һәм башҡа хәрби объекттарына һөжүме тураһында хәбәр итте, операция «Операция Odyssey Dawn» («Одиссея Таң») тип атала. Артабан Американың Хәрби-һауа көстәре иғтибарын ерҙәге маҡсаттарға туплай.

20 мартта Франция, Бөйөк Британия һәм Американың Хәрби һауа көстәре иртән (ике сәғәт дауамында) танк колоннаһына һөжүм итте. Reuters агентлығы Франция авиацияһы тарафынан кәмендә 7 танк һәм ике берәмек БМП юҡ ителеүен раҫланы. Шул уҡ көндө Америка флоты адмиралы Майкл Мюллен, халыҡ-ара коалиция «Бенгазиҙа режимы һөжүмен» кире ҡаҡты, тип белдерҙе. Агентлыҡ Франция авиацияһы тарафынан кәмендә 7 танк һәм ике берәмек БМП юҡ ителеүен раҫланы. Шул уҡ көндө Америка флоты адмиралы Майкл Мюллен, халыҡ-ара коалиция «Бенгазиға режимы һөжүмен» кире ҡаҡты, тип белдерҙе.

Илдең көнсығышында баш күтәреүселәрҙең икенсе һөжүме (22—28 март)

21-22 мартта Каддафи ғәскәрҙәре Бенгази тирә-яғынан ҡыҫырыҡлап сығарыла һәм 23 мартҡа яуҙар Аждабия ҡалаһына, баш күтәреүселәр терәгенән көньяҡҡа табан 150 километр алыҫлыҡта Көнсығыш Ливияға күсә. Ул ваҡытта Көнсығыш Ливияла булған «Дождь» телеканалы хәбәрсеһе Орхан Жәмал 22-23 мартта Аждабия янындағы көсөргәнешле һуғыштар тураһында хәбәр итә. Ләкин, атыу ҡоралынан тыш, баш күтәреүселәрҙең башҡа ҡоралы булмай, ә Каддафи ғәскәрҙәренең элеккесә ауыр ҡоралы була.

24 мартта Аждабиянан төньяҡҡа Каддафи ғәскәрҙәренең «ҡайһы бер рейд төркөмө» булыуы хаҡында хәбәр ителгәйне. Бер үк ваҡытта Аждабия тирә-яғында һуғыштар башлана, баш күтәреүселәр сигенә. Асылда, баш күтәреүселәр хәрәкәте Каддафи яҡлылар позицияларында мөсһөҙ урын эҙләй.

26 мартта төндә, Орхан Жәмал хәбәр итеүенсә, баш күтәреүселәр Аждабияны һуғышһыҙ баҫып ала. Шул уҡ көндө баш күтәреүселәрҙең автоколоннаһы, ҡаршылыҡҡа осрамай Брегуға инә, ә 27 мартта ҡаршылыҡтар осратмайынса, Рас-Лануфҡа һәм Бин-Жавадҡа инә.

Каддафи ғәскәрҙәренең икенсе контрһөжүме (28 март—15 апрель)

Ливияның нефть һәм газ ятҡылыҡтары

28 мартта баш күтәреүселәрҙең Катар властары менән нефть экспорты тураһында килешеүгә ҡул ҡуйыуы тураһында хәбәр килә. . Элек Катар ғәрәп төбәгендә Америка хәрби присутствиеһы үҙәге булып иҫәпләнә ине, сөнки Ираҡ һуғышы осоронда Америка ғәскәрҙәре штабы тап шунда урынлашҡан булған. Мосолмандарҙы ихтилал башланыу менән ҡәҙрәфиҙе үлтерергә саҡырған мөфтөй Кардаиҙың резиденцияһы Катарҙа була.

Элек Катар, Ираҡ һуғышы осоронда Америка ғәскәрҙәре штабы тап шунда урынлашҡанлыҡтан, ғәрәп төбәгендә америка хәрбиҙәренең үҙәге булып иҫәпләнә ине. Ихтилал башланыр алдынан уҡ Катарҙа Каддафиҙы үлтерергә саҡырған мөфтөй Йософ Ҡардауиҙың резиденцияһы урынлашҡан була.

28 мартта баш күтәреүселәр Ән-Нофаллияға һуғышмайынса инә һәм Сирттан 140 саҡрым алыҫлыҡта урынлаша. Әммә еңел ҡоралланған, ә ҡайһы берҙә бөтөнләй ҡоралланмаған баш күтәреүселәр көнбайыштан һөжүм иткән Каддафи ғәскәрҙәре танкыларына һәм артиллерияһына ҡаршы тора алмаған. Шуға күрә 28-29 мартта улар Эн-Нофаллияны, Бин-Жавадты һәм Рас-Лануфты яуһыҙ ҡалдырҙы.

31 мартта Каддафи ғәскәрҙәренең Бреганы баҫып алыуы билдәле булды. Әммә баш күтәреүселәрҙең көстәре ҡаланы кире алырға маташа. Баш күтәреүселәр ауыр артиллерия уты аҫтында сигенергә мәжбүр була. Һуңғараҡ лоялистарының позицияларын авиация бомбаға тота. Ошо мәлдән файҙаланып, баш күтәреүселәр Брегаға инә алған, һуңынан урам һуғыштары башланған. Көн аҙағына, ауыр һуғыштарҙан һуң, лоялистар Брегала үҙ контролен һаҡлап ҡала.

7 апрелдә НАТО авиацияһы яңылыш баш күтәреүселәрҙең бер нисә трофей танкын юҡ итте, һөҙөмтәлә 10-13 кеше һәләк була, тағы ла 14-22 кеше яралана. Тағы ла 5 танк зыян күрә.

Баш күтәреүселәрҙең баҙап ҡалғанынн файҙаланып, Каддафи ғәскәрҙәре баш күтәреүселәр позицияларына яңы артиллерия һөжүме яһай, һуңынан улар Аждабияға сигенә.

7 апрелдә Сарирҙың нефть яланына Бөйөк Британияның Хәрби һауа көстәре һөжүм итә, өс һаҡсы һәләк була, тағы ла бер нисә кеше яралана. Һуңғараҡ операция командующийы генерал-лейтенант Шарль Бушар: «Был атыу өсөн Каддафи режимы яуаплы, һәм беҙ уның Тобрукты нефть менән тәьмин итеүҙе өҙөргә теләүе беләбеҙ», — тип белдерҙе.

7 апрелдә Сарирҙың нефть яланы Бөйөк Британияның Хәрби һауа көстәре һуғыуға дусар булды, өс һаҡсыһы һәләк булды, тағы ла бер нисә кеше яраланды. Һуңғараҡ операция командующийы генерал-лейтенант Шарль Бушар: «Был атыу өсөн яуаплылыҡ Каддафи режимын ғына йөрөтә, һәм беҙ уның Тобрукка нефть алып барыуҙы өҙөргә теләүен беләбеҙ», - тип белдерҙе.

8-9 апрелдә Каддафи ғәскәрҙәре Аждабияға һөжүм иткән тураһында хәбәр ителгәйне. Әммә һуңғараҡ улар лоялистарҙың ҡалаға һөжүмен кире ҡаға алыуҙарын хәбәр итә.

16-18 апрелдә һауа шарттарының боҙолоуы (ел 9 баллға тиклем, ҡом дауылы) хаҡында хәбәр ителә, шуға күрә НАТО авиацияы бер нисә көн дауамында Көнсығыш Ливияла хәрби операциялар башҡара алмай. Халыҡтың күпселек өлөшө эвакуацияланғанлыҡтан, ҡалала паника башланған, әммә Каддафи ғәскәрҙәре артабан Аждабияны ҡайтарырға маташмаған.

Мисурата һәм Әз-Зәүиә өсөн һуғыштар

Триполитан фронты

Илдең көнсығышында баш күтәреүселәрҙең уңыштары тәьҫирендә, шулай уҡ Бенгази халҡына теләктәшлек йөҙөнән демонстрациялар, һуңынан Ливияның көнбайышында ла ихтилалдар башлана. 27 февралдә баш күтәреүселәр Әз-Зәүиә һәм Мисурата ҡалаларын баҫып ала. Каддафи ғәскәрҙәре Триполитанияла баш күтәреүселәргә ҡаршы көрәшеү өсөн бөтә көсөн туплай, был Киренаиканан нефткә бай райондар аша Триполиға сағыштырмаса уңышлы марш яһарға мөмкинлек бирә.

1-4 марттарҙа Каддафи ғәскәрҙәре Эз-Зәүиә ҡалаһы өсөн алыша. 5-11 марта 5-11 мартта ҡала өсөн көсөргәнешле һуғыш дауам итә. Каддафиға йыһат иғлан иткән мосолман руханиҙары фетнә юлбашсыларының ролен үҙ өҫтөнә ала.

17 мартта Каддафи ғәскәрҙәренең Мисурата ҡалаһын контролгә алыуы тураһында хәбәр тарала. Шуға ҡарамаҫтан, Каддафи ғәскәрҙәре Мисраттың бер өлөшөн генә контролдә тота, ҡалала урам һуғыштары дауам итә. Ҡала уртаһындағы төп киҫелештәрҙә урынлашҡан ҡом тултырылған контейнерҙар ҙур роль уйнай — Каддафи ғәскәрҙәренең танк көстәре хәрәкәте тотҡарлана, һәм улар урам алыштарында бата.

Һуғыштың өсөнсө осоро. Фронттың тотороҡланыуы (апрель—июль 2011)

Апрелдең икенсе яртыһында Көнсығыш фронтта сағыштырмаса тыныслыҡ урынлаша: Каддафи ғәскәрҙәре тотҡарлыҡ кисерә, ә Ливия оппозицияһы көстәренең ҡоралланыуы насар була һәм хәрби хәрәкәттәр алып барыу тәжрибәһе булмағанлыҡтан, Каддафиҙың ҡораллы көстәренә алышта ҡаршы тора алмай. Бындай шарттарҙа бер яҡтың да бөтә ил өҫтөнән контроль булдыра алмауын күрһәткән пата хәрби-сәйәси хәл килеп тыуа, ә Ливияның көнсығышында шартлы фронт Аждабия менән Брега араһында тотороҡлана.

Ошондай шарттарҙа яҡтарҙы һөйләшеүгә саҡырыуҙар әүҙемләшә. Атап әйткәндә, Рәсәй Сит ил эштәре министрлығы халыҡ-ара берләшмәне «көс ҡулланыуҙы һәм хәрби хәрәкәттәрҙе кисектергеһеҙ туҡтатырға, конфликтты хәл итеүҙе сәйәси-һөйләшеү йүнәлешенә күсерергә» саҡырҙы. Формаль яҡтан был талапҡа Көньяҡ Африка Республикаһы президенты, Каддафи хөкүмәтен хуплаған Джейкоб Зума ла ҡушыла. Һуңғы хәл Күсмә Милли Советта ышанмаусанлыҡ һәм илдең баш күтәреүселәр өлөшөндә сиктән тыш асыу тыуҙыра, шуның һөҙөмтәһендә Африка союзы аралашсылығы аша алып барылған һөйләшеүҙәр туҡтап ҡала. Шулай уҡ һөйләшеү процесы яҡтарҙың ташлама яһарға теләмәүе арҡаһында уңышлы тамамланмай: баш күтәреүселәр Муамар Каддафиҙы хатта Ливияның номиналь лидеры итеп күреүҙән дә ҡәтғи баш тарта, ә Жәмәһириә лидеры үҙ вазифаһын ҡалдырыуҙан ҡырҡа баш тарта. Өҫтәүенә, М. Каддафи баш күтәреүселәрҙе «хыянатсылар, ҡомаҡтар, террорсылар һәм енәйәтселәр» менән «бер ниндәй һөйләшеү ҙә мөмкин түгел" ти». Ливияның сит ил эштәре министры урынбаҫары Халед Кэйм белдереүенсә, әлеге ваҡытта Каддафи көстәренә ҡаршы көрәшеүсе баш күтәреүселәрҙең күпселеген тәшки итмәгәнлектән, Джейкоб Зумдың Ливияның Күсмә хөкүмәте менән һөйләшеүҙәре кәрәк булмаған.

2011 йылдың июленә Ливияның Күсмә Милли Советын 30 дәүләт, шул иҫәптән Америка Ҡушма Штаттары, Бөйөк Британия, Франция, Германия, Италия, Испания, Төркиә, Катар, Тунис һәм башҡа дәүләттәр берҙән-бер законлы власть итеп таный. Уларҙың күбеһе илдең көнсығыш һәм көнбайыш өлөштәрендә (Мисрат һәм Нафуса тауҙары), баш күтәреүселәргә гуманитар һәм хәрби ярҙам күрһәтә.

Апрель-июль айҙарында Аждабия менән Брега араһында фронтта бер аҙ тынысланыуға ҡарамаҫтан, 60 машинанан һәм 250 кешенән торған хөкүмәт ғәскәрҙәре отрядтары 28 апрелдә Ливияның сикке көньяҡ-көнсығышында Куфра оазисын баҫып ала. Әммә бер ай үткәс, 2011 йылдың май аҙағы - июнь башында баш күтәреүселәр Куфра, нигеҙҙә, Каддафи ялсылары ролен үтәгән Дарфур баш күтәреүселәренән торған лоялселәрҙе ҡыҫырыҡлап сығарып, контролде кире ҡайтара.

7 майҙа Күсмә Милли Советта Аждабиянан 240 саҡрым көньяҡтараҡ Джалу оазисына лоялселәр ғәскәрҙәренең һөжүм итеүе тураһында белдерелә. Джалу Ливияның көнсығышында мөһим нефть сығарыусы район булып тора.

2011 йылдың май-июнь айҙарында баш күтәреүселәр көстәре «район 40» кеүек билдәле Арбин районында нығына (Аждабия-Брега шоссеһы буйлап алыҫлыҡ 40 км тәшкил итә), был Аждабияны Каддафи ғәскәрҙәренең алыҫҡа атыусы артиллерияһы һөжүменән ҡотҡарырға мөмкинлек бирә.

Франция хөкүмәте Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советы резолюцияһын боҙоп, Ливияла урынлашҡан пата хәле шарттарында Триполинан көньяҡ-көнбайышҡа табан Көнбайыш тауҙары төбәгендә Ливия баш күтәреүселәрен ҡорал менән тәьмин итеү буйынса йәшерен операция уҙғарҙы. «Транспорт самолёттарынан автоматтар, пулемёттар, гранатомёттар һәм Milan танкыға ҡаршы ракета комплекстары тейәлгән контейнерҙар парашюттарҙа баш күтәреүселәрҙең позициялары өҫтөндә ташланды. Оппозициялағылар Каддафи яҡлыларҙан бөтә төбәкте тиерлек таҙартып, ҙур уңыштарға өлгәшкәс, ике урында ҙур булмаған аэродромдар йыһазландырылды, унда ғәрәп илдәренән дә ҡорал тейәлгән самолёттар төшә башланы». Шунан һуң баш күтәреүселәр Триполиға 80 километр араға яҡынлаша, шулай уҡ Зинтан ҡалаһынан көньяҡта ҙур ҡорал келәтен баҫып ала.

30 майҙа Ливияның Күсмә милли советы Facebook аша баш күтәреүселәр отрядтарын Милли азатлыҡ армияһы итеп үҙгәртеү хаҡында иғлан итә. Уның исеме баш күтәреүселәр сафында профессионализмды арттырыуға һәм дисциплинаға булышлыҡ итергә һәм әлегә ваҡытлыса булырға тейеш тиелә.

23 июлдә АҠШ Дәүләт департаменты Алжир биләмәһенән Ливияға Каддафи ғәскәрҙәренә хәрби йөк һәм техника оҙатыу тураһындағы хәбәрҙәрҙе тикшереүен хәбәр итә. . Бынан алда баш күтәреүселәр Алжирҙы бер нисә тапҡыр Каддафи ғәскәрҙәренә хәрби ярҙам күрһәтеүҙә һәм Ливияға ялланған һуғышсыларҙы оҙатыуҙа, шулай уҡ Алжирҙың регуляр ғәскәрҙәренең сик буйы Гадамес ҡалаһын утҡа тотоуҙа ғәйепләй

Нефть өсөн көрәш

Ливияла нефть запастары 36 миллиард баррель тәшкил итә. Граждандар һуғышы башланған мәлгә (15.02.2011) Brent маркалы нефттең барреле 103,15 USD (доллар) тәшкил итһә, , Ливияның разведкаланған нефть запастарының дөйөм хаҡы яҡынса 3,8 триллион доллар тәшкил иткән.

Ливияла газ запасы 1,2 триллион м³ тәшкил итә. 2011 йылдың 11 февраленә 1000 м³ газға хаҡ 306 USD булғанда, Ливияла тикшерелгән бөтә газ запастарының дөйөм хаҡы 370 миллиард доллар самаһы тәшкил итә.

Arabian Gulf Oil Company нефть компанияһы вәкиле 20 апрелдә Каддафи армияһы баш күтәреүселәр көстәре контролдә тотолған нефть ҡыуыу станцияһына һөжүм итә. Шаһит әйтеүенсә, һөҙөмтәлә 8 кешенең ғүмере өҙөлгән.

Жәмәһириәнең мәғлүмәт агентлығы (ДЖАНА) хәбәр итеүенсә, 21 апрелдә НАТО көстәре Ливия нефть танкерын тартып алған. НАТО хәбәр итеүенсә, хәрби хеҙмәткәрҙәр, көс ҡулланмайынса, Anwaar Libya танкерын ҡарай һәм уға юлдарын дауам итергә рөхсәт итә.

2011 йылдың 7 майында баш күтәреүселәрҙең вәкиле Абдель Хавиз Гога нефть ятҡылыҡтары урынлашҡан Джаду һәм Авийла ҡалаларына Каддафи ғәскәрҙәренең һөжүме тураһында белдерә.

20 июндә Нафуса тауҙарындағы баш күтәреүселәр Убари нефть ятҡылығынан Рәйнә тирәһендә Эз-Зәүиәләге нефть эшкәртеү заводына ебәрелгән нефть үткәргес торбаны ябыуҙары тураһында белдерә. Һуңғараҡ был мәғлүмәтте New York Times мәғлүмәт агентлығы раҫлай.

2011 йылдың 14 июлендә Ливия хөкүмәтенең рәсми вәкиле Мусса Ибраһим былай тигән: «Беҙ еребеҙ һәм нефтебеҙ өсөн үлергә, үлтерергә әҙербеҙ. Һеҙ бынан сираттағы сенсацион баш атамағыҙҙы булдыра алаһығыҙ». Ошоноң менән бер үк ваҡытта Ливия премьер-министры Әл-Бағдади әл-Мәхмүди ил властары Америка Ҡушма Штаттарының бомбардировкаларҙа ҡатнашыуын кисерергә һәм Америка нефть компанияларына итальяндар биләгән баҙарҙа урын тәҡдим итергә әҙер булыуын белдерә.

2011 йылдың 21 июлендә Ливияның Күсмә Милли Советының тышҡы сәйәси подразделениеһы башлығы Мәхмүд Джебриль белдереүенсә, Каддафи ғәскәрҙәре нефть инфраструктураһы объекттарын миналаған. «Беҙ бөтә ерҙә миналар таптыҡ: хатта нефть эшкәртеү предприятиелары һәм нефть ятҡылыҡтары миналар һәм шартлатҡыстар менән тыңҡысланғайны».

Мисурата өсөн алыш

15 майға баш күтәреүселәр Мисурата ҡалаһы үҙәген, 2011 йылдың мартынан майға тиклем М. Каддафи ғәскәрҙәре контроле аҫтында торған төп юлды, аэропортты һәм Мисурата ҡалаһының көньяҡ, көньяҡ-көнбайыш һәм көньяҡ-көнсығыш өлөштәрен тулыһынса контролдә тота. Майҙан июлгә тиклем баш күтәреүселәр Каддафи ғәскәрҙәренең контратакаһын кире ҡаға, бер үк ваҡытта Каддафи ғәскәрҙәренең ракеталары ҡалаға төшөүен дауам итә. 13 июндә Каддафи ғәскәрҙәренең Эз-Зәүи ҡалаһын алыуы һәм хәҙер Аждабиянан алып Тунис сигенә тиклемге биләмәне контролдә тотоуы, шулай уҡ Мисурата менән Зинтан өсөн көрәш алып барыуы хаҡында мәғлүмәттәр донъя күрҙе.

13 июндә Каддафи ғәскәрҙәре Эз-Зәүиә ҡалаһын алған һәм Аждабиянан алып Тунис сигенә тиклемге территорияны контролдә тота, шулай уҡ Мисурата һәм Зинтан өсөн һуғыша тигән мәғлүмәт тарала. Июнь башында сыуалыштар башлана, һәм Каддафи яҡлыларға яңынан ихтилалды баҫтырыуға ғәскәрҙәр ебәрергә тура килгән. 9 июлдә баш күтәреүселәр Злитен янына килеп, Злитендан көньяҡ-көнсығышҡа табан урынлашҡан Суҡ-Әлсүләс биҫтәһен штурмлай башлай. НАТО ярҙамы менән 2 аҙна эсендә Каддафи ғәскәрҙәренең бер нисә контрһөжүмен кире ҡаға; хәбәр ителеүенсә, халыҡ Злитендың көнсығыш өлөшөн һәм Суҡ-Әлсүләс ҡасабаһын ҡалдырып китә. Июль - август айҙарында баш күтәреүселәрҙең һәм Каддафи ғәскәрҙәренең ҡала янында һөжүме һәм контратакаһы була, ләкин баш күтәреүселәр көнбайышҡа табан хәрәкәт итә алмай. Икенсе яҡтан, Каддафи көстәренең контратакаһы, баш күтәреүселәр был районда оборона позицияларын биләп өлгөргәнлектән, Злитендың көнсығышын контролгә алырға мөмкинлек бирмәй.

11 августа Мисурата баш күтәреүселәре көньяҡта упынлашҡан Таварга ҡаласығына һөжүм итергә була. Мәғлүмәт агентлыҡтары хәбәр итеүенсә, улар ошо уҡ көндө ҡала тирәләй хәүефһеҙ зона булдырыу маҡсатында, Каддафи ғәскәренең залп уты ҡоролмаларын ҡыҫырыҡлап, Таварганы контролгә ала. Мисурата революционерҙарының көньяҡ фронты отряды вәкилдәре Таварганың ҡара тәнле халҡына утыҙ көн эсендә тулыһынса ҡаланан сығыу талабын ҡуйҙы. 11 сентябрҙә британ гәзите The Telegraph Таварга революционерҙар гарнизоны офицеры Абдула әл-Моталиб Фататехтың һүҙҙәрен килтерҙе: «Уларға йыйыныр өсөн утыҙ көн ваҡыт бирҙек. Беҙ, тороп ҡалған һәр кем ҡулға алынасаҡ һәм төрмәгә ябыласаҡ, тип иҫкәрттек. Бөтәһе лә китте, һәм беҙ бер ҡасан да уларҙың ҡайтыуына юл ҡуймаясаҡбыҙ». Баҫма шулай уҡ Мисрат ополчениеһы вәкилдәренең Таварга халҡының Каддафиға лояль ғәскәрҙәр менән хеҙмәттәшлек итеүе һәм ярҙамы тураһында кире ҡаҡҡыһыҙ дәлилдәр бар тигән һүҙҙәрен килтерә.

Ливияның көньяҡ ҡәбиләләренең Каддафи отрядтары менән бәрелештәре

Ливияла ҡотолғоһоҙ хәл (патовая ситуация) ваҡыт буйынса йәйгеһен Ливияның көньяғында, улар тураһында тәүге раҫланмаған мәғлүмәттәр июндә үк килә башлаған бәрелештәрҙең әүҙемләшеүе менән тап килде тиерлек. Ливияның көньяғы һәр ваҡыт Каддафиға лояль иҫәпләнһә лә, июндә Себханан көньяҡтараҡ йәшәгән Себхи негроид тубу ҡәбиләһенең Ливия лидеры дошмандарын хуплауы хаҡында тәүге хәбәрҙәр баҫыла. Һуңғараҡ, Нафуса тауҙары тирәһендә йәшәгән амазигтарҙың күбеһе 2011 йылдың июнендә Ливияның көньяғына Каддафи режимына ҡаршы һуғшырға юллана тигән мәғлүмәт тарала. Был мәғлүмәт төбәктә әүҙем хәрби хәрәкәттәр тамамланғандан һуң билдәле була.

Ливияның көньяғындағы баш күтәреүселәр хәрәкәте нигеҙендә йәйен «Сүл ҡалҡаны» бригадаһы ойошторола, уны Мөхәмәт Вардугу етәкләй.

17 июлдә «Сүл ҡалҡаны» бригадаһы көсө менән Ливияның көньяғындағы алыҫ урынлашҡан Катрун ҡалаһын алыуға өлгәшелгән Катрун, әммә 20-ләрендә Каддафи ғәскәрҙәренең контрһөжүме башлана.

23 июлдә Каддафи Катрунға өсөнсө тапҡыр баҫып алыу һөжүме хаҡында мәғлүмәт барлыҡҡа килде, әммә Ливияның көньяғында тулы ҡеүәтле инфраструктура һәм элемтә саралары етмәү сәбәпле, мәғлүмәтте тикшереп булмай. Артабан йәй дауамында Көньяҡ Ливиянан бер ниндәй ҙә яңылыҡ килмәгән тиерлек.

Июль аҙағы - август башында бригаданың эше тураһында өҙөк-йыртыҡ, раҫланмаған хәбәрҙәр килә, шуға ҡарамаҫтан, дөйөм алғанда төбәктә барған хәл-ваҡиғаларҙы асыҡларға мөмкинлек бирмәй. Артабан уның әүҙемлеге Триполитанияла һәм Ливияның көнбайышында хәрби хәлдең үҫешенә бәйле була.

Һуғыштың дүртенсе осоро. Күсеү милли советы көстәренең һөжүме (июль—август 2011)

16 августа Мисрат фронтының көнбайыш участкаһында Злитен өсөн һуғыш дауам итә. Мисрат халҡы һүҙҙәренсә, Триполи ҡалаһы эргәһендәге Триполитан фронтында баш күтәреүселәр һөжүм иткәндән һәм Мисрат фронтының көньяҡ өлөшөндә Таварганы алғандан һуң ҡалала тағы ла тынысыраҡ булып, ҡаланың тыныс тормошҡа ҡайтыу билдәләре булған. Раҫланмаған мәғлүмәттәр буйынса, Мисрата фронтының көньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге баш күтәреүселәр көньяҡ-көнбайышҡа табан Дуфан Бени-Вәлидтан 55 саҡрым алыҫлыҡтағы Бени-Валида Дуфан районына ҡарай юл ала. Шуға ҡарамаҫтан, был мәғлүмәт раҫлауға мохтаж.

17 августа баш күтәреүселәрҙең хәрби командованиеһында уларҙың разведка частары Мисратанан көньяҡҡаАль-Хайши, Ливияның көньяҡ, көнсығыш һәм көнбайышына ҡарай 70 саҡрым алыҫлыҡта Әл-Хәйшә сигенә барып еткән тип белдерҙеләр. 19 августа ҡан ҡойошло алыштарҙан (30-ҙан ашыу һәләк булыусы) һуң баш күтәреүселәр Триполинан 140 саҡрым алыҫлыҡта Злитен ҡалаһынЗлитен ала. Шунан һуң улар Эль-Хомс тауына һөжүмен дауам итте.

Брега өсөн дүртенсе алыш

13 июлдә ПНС отрядтары Бөрөнөң йүнәлешендә яңы һөжүм башлай. Әммә, яңы башланған һөжүм баш күтәреүселәрҙең етерлек кимәлдә инженер һәм махсус техникаһы булмағанлыҡтан, урында миналарҙан таҙартыу ауырлаша, һөҙөмтәлә һөжүм темпы ярайһы уҡ кәмей.

2011 йылдың 28 июлендә асыҡланмаған шарттарҙа баш күтәреүселәр ғәскәрҙәре штабы начальнигы Абдул Фатах Юныс үлтерелә. Ул Бенгазиға Брега ҡалаһы янындағы хәрби хәрәкәттәр участкаһынан тартып алынған. Милли күсмә совет башлығы Мостафа Әбделжәлил әйтеүенсә, Юныс ағымдағы хәл тураһында мәғлүмәт бирергә тейеш ине. Күсмә милли совет башлығы белдереүенсә, Юныстың үлеме — Каддафи ялсыларының эше. Артабан раҫланмаған мәғлүмәткә ярашлы, заказсылар, үлтереүселәрҙе асыҡлайҙар, ләкин ҡәбилә-ара низағтар башланыу ҡурҡынысы менән бәйле, исемдәре аталмай.

2011 йылдың 4 авгусында Бенгазиҙа НАТО Алжирҙан Ливияға юлланған һәм Мальтанан 16 миль алыҫлыҡта танкерҙы тотҡан. Документтар буйынса танкер тәғәйенләнгән урын төньяҡ-көнсығыш Алжир булһа ла (Аннаба ҡалаһы), судно Триполи яғына йүнәлгән була. Судно таҙартылған нефть тейәгән тип хәбәр ителә.

11 августа — баш күтәреүселәр вәкиле Мөхәммәт әл-Раджали Associated Press мәғлүмәт агентлығына Күсмә милли советы көстәренең Бреганы алыуын белдерҙе. Шуның менән бергә ул бергә һуғыштың ҡаланың нефть эшкәртеү предприятиелары урынлашҡан сәнәғәт зонаһында дауам итеүен билдәләне ул.

12 август - Ливияның дәүләт телевидениеһы ҡаланың Өсөнсө торлаҡ массивы баш күтәреүселәренең контролдә тотоу фактын раҫланы (Восточной Бреги), ләкин Каддафи ғәскәрҙәре элеккесә Бреганың көнбайыш өлөшөн контролдә тотоуын белдерҙезападную часть Бреги.

14 августа - университет биләмәһен һәм Бөрйәнең Икенсе торлаҡ массивын баш күтәреүселәрҙеңтерритории университета һәм Второго жилого массива Бреги алыуы тураһында хәбәрҙәр баҫылды, әммә улар араһында ҙур юғалтыуҙар хаҡында ла хәбәр ителә.

15 августа - ПНС армияһының Бреги нефть эшкәртеү комплексы янында хөкүмәт ғәскәрҙәре менән һуғышы тураһында хәбәр ителә. Көн элгәре Каддафи ғәскәрҙәре, баш күтәреүселәр әйтеүенсә, Бреги портында нефть танкерын шартлата.

19 августа - ПНС армияһы отрядтары Бреганы һәм уның барлыҡ стратегик объекттарын контролгә алды, тип хәбәр итте ПНС-тың хәрби вәкиле Әхмәт Бани.

21 августа - Әл-Ғәрәбстан телеканалы хәбәр итеүенсә, Каддафи көстәре Брега һәм Сирт араһында һөйләшеүҙәр алып бара һәм баш күтәреүселәргә бирелергә әҙерлеген еткерә. Шуға ҡарамаҫтан, шунан һуң да Көнсығыш фронтында алыш дауам итә.

22 августа баш күтәреүселәр көсө тулыһынса Бреганың нефть комплексын һәм бөтә ҡаланы үҙ контроленә ала, ә Каддафи ғәскәрҙәре Бреганан 25 саҡрым алыҫлыҡтағы Бәширгә сигенә.

Бин-Жәвәд өсөн икенсе алыш

26 августа — әлегә раҫланмаған мәғлүмәттәр буйынса, Каддафи ғәскәрҙәре һәм Рәс-Лануф аръяғында ПНС көстәре, Ас-Сидр порты һәм ҙур булмаған Бин-Джавад ҡалаһы араһында һуғыш яңынан башлана. Әл-Ғәрәбстан телеканалы, баш күтәреүселәр вәкилдәренең һүҙҙәренә ҡарағанда, уларҙың ғәскәрҙәре, башта Каддафи танкылары урынлашҡан хәрби базалары менән бергә, Бин-Жәвәд ҡалаһы тирәләй стратегик мөһим позицияларҙа нығына алды, тип хәбәр итә. 26 августа Бин-Жәвәд янында ПНС армияһы хәрәкәте Сиртҡа авиаһөжүм менән оҙатылған. Атап әйткәндә, Британияның Торнадо истребителдәре Сирттағы Каддафи бункерына ракета һөжүме яһаны, был турала Бөйөк Британияның оборона министры хәбәр иттеШулай уҡ Reuters 27 августа Күсмә милли советы хәрби көстәре Сирттан 100 км алыҫлыҡта тора тип хәбәр итә, ПНС вәкиле Мөхәммәт Завави әйтеүенсә, тыныс халыҡ араһында ҡорбандарға юл ҡуймау маҡсатында, ҡаланың бирелеүе тураһында әлегә һөҙөмтәһеҙ һөйләшеүҙәр алып барыла. 27 августа SkyNews һылтанып, ПНС армияһы яулаған Бин-Джавадом. Әл-Жәзирә, шулай уҡ башҡа киң мәғлүмәт саралары был хәбәрҙе раҫлаған.

28 августа — Әл-Жәзирә репортёрҙары хәбәр итеүенсә, баш күтәреүселәр Эн-Нофалийҙы ҡулға төшөргән, Эн-Нофалией ә Каддафи ғәскәрҙәре Вади-әл-Хамар үҙәненә (Красная долина) Вади-эль-Хамар (Красная долина) — Сирт алдынан Каддафи ғәскәрҙәре оборонаһының беренсе линияһына сигенгән. Сообщается, что бойцы армии ПНС разбились на группы и атаковали Эн-Нофалию с востока и с юга.

Нафуса тауҙары өсөн һуғыштар

29 июль - Нафуса тауҙары баш күтәреүселәренең Налуттан төньяҡтараҡ берләшкән һөжүме башлана. Баш күтәреүселәр Газея һәм Такют ҡалаларын үҙ контроленә алды. Шулай итеп, август башында Нафуса тауҙарының төньяҡ-көнбайыш ипкенендә Каддафи ғәскәрҙәре ҡулында Тижи һәм Бәдр ҡалалары ғына ҡалған.

Һуғыштың бишенсе осоро. Күсмә милли советының Триполитанияға һөжүме (август 2011)

Август башына Каддафи ғәскәрҙәренең һөжүм итеү һәләте әкренләп кәмей, быға НАТО илдәренең авиацияһы һәм флотының әүҙемлеге, шулай уҡ Жәмәһириәгә ҡаршы санкциялар булышлыҡ итә. Ливияға ҡаршы операция менән етәкселек иткән генерал Шарль Бушер, Ливия ғәскәрҙәре «һөжүмде әүҙем үҫтерә алмай», тип белдерә. Ливияла көстәр нисбәте үҙгәрә. Авгусҡа Триполинан, Зәүиәнән, Сормандан, шулай уҡ сит илдәрҙән үҙ теләктәре менән килгәндәр иҫәбенә баш күтәреүселәрҙең көсө лә һиҙелерлек арта. Зинтан хәрби командованиеһы составында башлыса баш күтәреүселәр яғында һуғышҡан Триполи һәм Зәүиә бригадалары төҙөлә.

6 августа баш күтәреүселәр Триполинан 85 саҡрым алыҫлыҡта Бир-Әл-Ганем тораҡ пунктын штурм менән алаБир-аль-Ганем. Быға тиклем улар ике ай буйына ошо тораҡ пунктты алырға тырышҡан, һуңынан яҡын-тирәләге тауҙарҙа нығынған. Баш күтәреүселәр әйтеүенсә, Бир-Әл-Ганем яулап алырға уларға НАТО һауа көстәре, шулай уҡ күбеһе Чад ялсыларынан торған, Каддафи ғәскәрҙәренең түбән хәрби рухы булышлыҡ иткән. Икенсе көндө Ливия премьер-министры армияға Бир-Әл-Ганемды үҙ контроленә ҡайтарыуы, әммә, Әл-Жәзирә хәбәрселәре әйтеүенсә, һәм 7 августан һуң Бир-Әл-Ғанем баш күтәреүселәр ҡулында ҡалыуы хаҡында белдерә.

11 августа, Бир-Әл-Ганемды алғандан һуң һөжүмде үҫтереп, революционерҙар Наср ҡасабаһынНаср ала һәм, революционерҙарҙың үҙҙәре әйтеүенсә, Эз-Зәүиәгә 25 километрға яҡынлаша.

Әз-Зәүиә өсөн икенсе алыш

19 августа Эз-Зәүиә үҙәгендә һуғыш дауам итә. Әммә ҡараңғы төшөү менән революционерҙар ҡаланың күп ҡатлы ҡунаҡханаһынан һәм үҙәк майҙанынан Каддафи ғәскәрҙәрен ҡыҫырыҡлап сығара. Авиация Триполи яғынан Эз-Зәүиәгә хәрәкәт итеүсе Каддафи отрядтары колонналарына һөжүм итә уғылыуын дауам итә.

20 августа революционерҙар Эз-Зәүиәнән, 50 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан Триполиға һөжүм итә башланы.

Эҙемтәләре

Ливиялағы Граждандар һуғышы Ғәрәп яҙы барышында ҡорбандар һаны буйынса өсөнсө иң ҙур (Сүриәләге һәм Йемендәге һуғыштарҙан һуң) конфликт була. 2011 йылдың август аҙағына ҡарата һәләк булыусылар һаны 50 мең кешегә етте.

Һуғыш ил иҡтисадына, тәү сиратта уның тышҡы сауҙаһына көслө һөжүм яһай. Мәҫәлән, Ливияның Европа союзы менән тауар әйләнеше 2011 йылда 2010 йыл кимәленең өстән бер өлөшөн тиерлек (ул ваҡытта ул 35 миллиард доллар самаһы ине) тәшкил иткән. Әммә 2012 йылда уҡ Европа союзы менән тауар әйләнеше 2010 йыл кимәленән артҡан.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ливияға интервенция
• Ғәрәп яҙы
• Тәрбил Фәтхи

Иҫкәрмәләр

}}

Әҙәбиәт

• Шугалей М. А., Бурикова И. С., Суханов О. В., Юрьев А. И. Триполи как социальный лифт для ИГИЛ (террористическая организация) / Коллективная монография по результатам исследований Максима Шугалея / Под науч. ред. проф. А. И. Юрьева. — СПб, 2020. — 115 с.
• Forte M. C. (инг.)баш. Slouching Towards Sirte: NATO’s War on Libya and Africa. Montreal: Baraka Books, 2012. — 352 p. ISBN 978-1-926824-52-9.

Һылтанмалар

• Снегирёв Ю. Мятеж в пустыне // Известия, 09.03.2011
• Снегирёв Ю. Война в песочнице // Известия, 10.03.2011
• Своими глазами. Бунтующая Ливия. // «Эхо Москвы», 20.03.2011
• Жәмал О., Сайченко М. Ливийский дневник
• Силантьев П. Война в Ливии — тяжкая ноша для НАТО // Независимая газета, 23.06.2011
• Фоторепортажи о восстании в Ливии
• «На стороне Каддафи воюют белорусские партизане»(недоступная ссылка) // Комсомольская правда, 06.04.2011 Архивная копия на Wayback Machine
• Передача «Права человека. Взгляд в мир» с Евгением Новиковым (Белоруссия) Ливия: истинные причины войны (видео)